Cao trào Tổng khởi nghĩa Tháng 8/1945 ở Thanh Hoá

Dưới ách thống trị đàn áp bóc lột tàn ác dã man của đế quốc Pháp và phát xít Nhật cùng với trận lụt cuối năm 1944 đã làm cho nhân dân ta lâm vào một nạn đói khủng khiếp. Đầu năm 1945 gần 2 triệu người chết đói, trong đó Thanh Hóa cũng có hàng vạn người. Nạn đói nghiêm trọng này làm cho mâu thuẫn giữa dân tộc ta với bọn cướp nước và bè lũ bán nước càng trở nên gay gắt, quyết liệt, càng nung nấu thêm lòng quyết tâm vùng lên lật nhào ách thống trị của kẻ thù giành lấy quyền sống, quyền làm người.

Khởi nghĩa giành chính quyền ở huyện Hoằng Hoá, ngày 24/7/1945. (Ảnh tư liệu)

Ngày 15/2/1945, Tỉnh ủy Thanh Hoá chủ trương xuất bản tờ báo “Khởi nghĩa” thay cho báo “Đuổi giặc nước”, số báo đầu tiên đã ra lời kêu gọi “Hỡi các giới đồng bào yêu nước! Hỡi các đồng chí cứu quốc! Cơ hội khởi nghĩa không đợi người. Bỏ lỡ dịp tốt này là tội lớn”. Đồng thời Tỉnh uỷ đã đề ra nhiều chủ trương, biện pháp giải quyết nạn đói cho dân, để đẩy mạnh việc xây dựng lực lượng và phát động quần chúng tiến lên khởi nghĩa, giành lại chính quyền. Các phong trào đòi ăn, đấu tranh cứu đói, phá kho thóc của Nhật để chia cho dân nghèo, không đóng thuế, không đi phu, đi lính cho giặc, thành lập các đội tự vệ, đội du kích, mua sắm vũ khí, tập luyện quân sự, tuyên truyền vũ trang, đánh đuổi phát xít Nhật và đế quốc Pháp được nhen nhóm và phát triển rộng khắp ở các địa phương. Ở một số nơi như Yên Định, Thiệu Hoá, Hậu Lộc, Hà Trung, Cẩm Thuỷ, các đội tự vệ du kích đã bố trí phục kích, bao vây tấn công các đồn bốt của địch để tiêu diệt địch, thu hồi được vũ khí và tài sản về cho cách mạng. Từ đó, khí thế cách mạng càng phát triển dâng cao, đông đảo các tầng lớp nhân dân trong tỉnh càng tin tưởng phấn khởi tập hợp dưới ngọn cờ cứu quốc của mặt trận Việt Minh. Ở nhiều làng xã, bọn cai tổng, lý trưởng đã dao động rệu rã, một số địa chủ, tư sản vốn có thái độ lừng khừng, do dự cũng đã ngả theo cách mạng. Một số làng xã đã trở thành “địa chỉ đỏ”, thành “làng cách mạng”, “làng tự do”, làng “hoàn toàn”, chính quyền ở đó đã thực sự do Việt Minh làm chủ. Ngày 24/7/1945 dưới sự lãnh đạo của chi bộ Đảng và ban cán sự Việt Minh lực lượng vũ trang của huyện Hoằng Hoá đã bao vây tấn công toán quân của địch đi đàn áp cơ sở cách mạng ở khu Đằng Xá, Đằng Trung bắt được tên tri phủ Phạm Trọng Bào. Thừa thắng xông lên ban lãnh đạo đã phát động nhân dân trong huyện kéo về thị uy bao vây phủ đường buộc bọn nha lại chức dịch phải đầu hàng giao nộp toàn bộ sổ sách ấn triện cho cách mạng.

Sau khởi nghĩa ở Hoằng Hoá, ngày 13/8/1945 Tỉnh ủy Thanh Hoá tổ chức hội nghị mở rộng để bàn chủ trương biện pháp đẩy mạnh phong trào cách mạng tiến lên. Trong thời gian đang tiến hành hội nghị thì ngày 15/8/1945 quân Nhật đầu hàng Đồng minh vô điều kiện. Mặc dù chưa nhận được chỉ thị mới của Trung ương nhưng hội nghị Tỉnh ủy nhận định thời cơ tổng khởi nghĩa đã đến, phải gấp rút hành động ngay. Hội nghị đã quyết định cử cán bộ đi gặp Trung ương để báo cáo tình hình và xin ý kiến chỉ đạo, đồng thời thành lập Ủy ban khởi nghĩa kiêm Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời gồm 7 thành viên do đồng chí Lê Tất Đắc làm Chủ tịch.

Hội nghị kêu gọi phát động quần chúng, huy động lực lượng toàn dân trong tỉnh nổi dậy khởi nghĩa giành lấy chính quyền bằng cách kết hợp 2 hình thức đấu tranh vũ trang và đấu tranh chính trị, đột kích, bất ngờ, đánh nhanh, thắng nhanh.

Ở đâu có điều kiện chín muồi thì hành động trước, sau đó sẽ tập trung lực lượng hỗ trợ cho những nơi khác tiếp theo. Ủy ban khởi nghĩa đã gửi tối hậu thư cho quân đội Nhật đóng ở Thanh Hoá yêu cầu chúng tập trung lực lượng về vị trí quy định, tuyệt đối không can thiệp vào công việc nội bộ của người Việt Nam.

Nửa đêm ngày 18 rạng sáng ngày 19/8, lệnh Tổng khởi nghĩa được ban bố trong toàn tỉnh. Tất cả các đơn vị tự vệ, du kích và đông đảo nhân dân từ các làng, xã phủ, huyện, thành phố đồng loạt vùng lên như vũ bão để đánh đổ đập tan bộ máy chính quyền bù nhìn, quét sạch bọn phản động Đại Việt và bè lũ phong kiến tay sai, lùng bắt, xử lý những tên phản động đầu sỏ có nợ máu với nhân dân, buộc bọn chánh tổng, lý trưởng, quan phủ, quan huyện phải đầu hàng, trình giao lại ấn triện, sổ sách cho cách mạng và tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng mới. Đến ngày 21/8/1945, tất cả các phủ huyện ở vùng đồng bằng và 2 huyện miền núi Thạch Thành, Cẩm Thuỷ và thành phố Thanh Hoá đã hoàn thành khởi nghĩa lật đổ chính quyền thực dân phong kiến, thành lập chính quyền cách mạng mới, chính quyền dân chủ nhân dân. Việc khởi nghĩa giành chính quyền ở các địa phương nói trên đều có những khó khăn trở ngại, phải đấu trí, đấu lực, phải vận dụng phương pháp nghệ thuật đấu tranh theo phương châm chiến lược cách mạng sáng tạo vừa kiên quyết, vừa mềm dẻo và linh hoạt. Do vậy tình hình diễn ra tương đối hoà bình, ít đổ máu, trừ trường hợp ở Thiệu Hoá do bọn lính lệ và lính bảo an ngoan cố chống cự buộc ta phải tấn công áp sát, tiêu diệt bắt sống nhiều tên, một số còn lại và tên chỉ huy đội Thuật phải tháo chạy thoát thân. Phía ta có 12 chiến sĩ hy sinh, 20 chiến sĩ bị thương. ở Hà Trung trước khi một cánh quân của ta tiến vào bao vây đánh chiếm phủ đường thì Tri phủ Tạ Quang Đệ rời lỵ sở tìm gặp đại diện Việt Minh để xin đầu hàng cách mạngnhưng sau đó một cánh quân khác bất ngờ gặp phải một toán lính Nhật trên Quốc lộ 1 và đã xảy ra đấu súng, do bị động nên có 2 chiến sĩ ta hy sinh.

Tiếp theo những ngày sau đó tại các châu miền núi còn lại như Thường Xuân, Ngọc Lặc, Như Xuân, Lang Chánh, Quan Hoá, Bá Thước được sự tiếp sức của lực lượng cách mạng của các phủ huyện miền xuôi nhân dân các dân tộc cũng đã vùng lên đánh đổ được bọn thổ ti, lang đạo để thiết lập nên chính quyền nhân dân. Riêng ở thành phố Thanh Hoá từ sáng sớm ngày 19/8 đông đảo nhân dân thành phố cùng với rừng băng cờ khẩu hiệu cách mạng rầm rộ biểu tình xuất phát từ lò Chum, Trường Thi kéo về ngã tư chùa Hai Voi, qua phố Pôn Be (nay là phố Trần Phú) đến khách sạn Ray-nô (nay là trung tâm thương mại thành phố) thì bị một toán quân đội Nhật chặn đường. Đại diện của đoàn biểu tình phải gặp viên chỉ huy Nhật đưa thư của Việt Minh yêu cầu không can thiệp vào công việc nội bộ của người Việt Nam, bọn Nhật chấp nhận rút quân về vị trí quy định. Đoàn đại biểu tiếp tục đi về phía Cửa Tả. Tại đây đoàn đã kêu gọi đồn bảo an binh bỏ súng về với nhân dân. Toàn bộ binh lính trong đồn đã nghe theo cùng trở về với cách mạng. Đoàn biểu tình tiến vào nội thành bao vây dinh Tỉnh trưởng, buộc tổng đốc Nguyễn Trác phải giao nộp ấn tín, tài liệu và đầu hàng cách mạng vô điều kiện.

Trong niềm hân hoan phấn khởi của quân dân toàn tỉnh ngày 23/8/1945 từ căn cứ địa cách mạng ở Thiệu Hoá, Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời tỉnh về thành phố Thanh Hoá ra mắt đồng bào tại phố Vườn Hoa, Chủ tịch UBND Cách mạng lâm thời Lê Tất Đắc đọc lời tuyên ngôn của chính quyền cách mạng tỉnh, công bố chương trình hoạt động của Việt Minh và kêu gọi toàn dân đoàn kết phấn đấu bảo vệ phát huy thành quả của Cách mạng Tháng 8, bảo vệ chính quyền bảo vệ nền độc lập mới giành được Lễ ra mắt của Chính quyền cách mạng mới kết thúc trong tiếng reo hò và tiếng hô vang khẩu hiệu “Ra sức ủng hộ chính quyền cách mạng, quyết chiến đấu bảo vệ nước Việt Nam độc lập”.

Tổng khởi nghĩa ở Thanh Hoá đưa cách mạng tháng 8 đến thành công đã góp phần cùng với cả nước tạo ra bước ngoặt lịch sử vĩ đại trong sự phát triển của dân tộc, mở ra kỷ nguyên mới, kỷ nguyên độc lập, tự do, dân chủ và chủ nghĩa xã hội.

Như Văn