Danh tướng Đỗ Bí - khai quốc công thần nhà Lê

Nằm dọc bờ sông Yên, thôn Cung Điền xưa kia là vùng non nước hữu tình, cảnh đẹp thơ mộng. Còn ngày nay, thôn Cung Điền, xã Minh Nghĩa (Nông Cống) đang có mật độ xây dựng đô thị lớn. Tuy nhiên, nằm giữa làng, đền thờ Đỗ Bí, bậc khai quốc công thần nhà Lê vẫn thâm nghiêm như trái ngược hẳn với không gian sôi động xung quanh.

Đền thờ tướng quân Đỗ Bí ở thôn Cung Điền, xã Minh Nghĩa (Nông Cống).

Trong các tài liệu chính sử không có ghi về đoạn đời niên thiếu của Đỗ Bí. Tất cả những điều liên quan đến ông chỉ được ghi từ khi ông tham gia cuộc khởi nghĩa Lam Sơn.

Đỗ Bí (1387-1459) tham gia khởi nghĩa Lam Sơn từ ngày đầu. Khi đó quân Lam Sơn chưa đủ mạnh, thường bị thất trận. Kể từ năm 1424, Đỗ Bí cùng với nhiều tướng lĩnh của nghĩa quân Lam Sơn tham gia nhiều trận đánh. Trong đó phải nhắc đến trận Khả Lưu “giết quân Minh vô số, bắt sống đô đốc Chu Kiệt, chém chết đô ty Hoàng Thành”; trận đánh thành Nghệ An cắt đứt đường viện binh của giặc từ Vân Nam sang; trận quyết chiến ở xứ Ninh Kiều “phá tan quân Minh, chém 2.000 người, rồi tiến quân đóng ở phía Tây sông Ninh Giang”; trận đánh nhau với quân Minh ở cầu Nhân Mục, chém hơn một nghìn thủ cấp, bắt đô ty Vi Lượng; chiến thắng Tốt Động - Chúc Động. Trận quyết chiến Tốt Động - Chúc Động đã góp phần quan trọng vào việc thay đổi tương quan lực lượng giữa nghĩa quân Lam Sơn với quân xâm lược nhà Minh.

Có thể khẳng định, hầu như trong mọi trận chiến quan trọng của nghĩa quân Lam Sơn đều có dấu ấn của Đỗ Bí. Vì thế, năm Mậu Thân (1428) Vua Lê Thái tổ hội tất cả tướng sĩ cùng các quan văn võ, định công ban thưởng, theo công cao, công thấp mà sắp đặt phẩm hàm, Đỗ Bí là một trong 14 người được ban tước Huyện hầu, được ban quốc tính là họ Lê. Vì thế sử sách sau này vẫn thường chép là Lê Bí.

Sống qua 4 đời vua đầu tiên nhà Hậu Lê, tuy vậy, sử không chép về việc ông làm gì trong 2 triều Vua Lê Thái tổ, Lê Thái tông. Đến năm 1448, Vua Lê Nhân tông về Lam Kinh, Đỗ Bí lúc ấy giữ chức Đô áp nha cùng với Đại tư đồ Lê Thận ở lại trông giữ kinh đô. Sự kiện đáng chú ý nhất là năm 1459, hoàng tử Lê Nghi Dân nửa đêm bắc thang vào thành giết Vua Lê Nhân tông và Hoàng thái hậu Nguyễn Thị Anh, lên ngôi vua. Không lâu sau, Đỗ Bí, Lê Ê, Lê Thụ lúc ấy là những người chức cao vào hàng tể thần, định làm binh biến. Nhưng việc lộ ra, ông và những người đồng mưu đều bị giết. Tư liệu lịch sử chép chuyện này tuy tóm lược nhưng rất rõ: “Kể từ niên hiệu Thuận Thiên (1428-1433) kế theo là Thái tông (1434-1442) và Nhân tông (1443-1449), vài chục năm trời non sông thái bình, đạo nước hưng thịnh. Ngài là người cầm cân nảy mực suốt ba triều. Nào ngờ đến năm Kỷ Mão niên hiệu Diên Ninh thứ 6 (1459) mùa đông, tháng 10, nguyệt thực, trời đất u mê, triều đình hỗn loạn. Ngài vì khí tiết của kẻ bề tôi đã chẳng quên thân mình…”.

Lúc sinh thời, khi mở cuộc chiến ở phía Tây thành Đông Quan, ông đã từng được Nhân dân Cầu Đơ có tên chữ là Cầu Đa (cầu đa phúc đa lộc…) nằm bên hữu ngạn dòng sông Nhuệ, trước kia thuộc tổng thượng Thanh Oai, tỉnh Hà Đông; nay là phường Hà Cầu, quận Hà Đông, TP Hà Nội, che chở, nuôi dưỡng trong những ngày nghĩa quân phục kích, ém quân tại đây.

Cho đến nay, chỉ duy nhất thần phả còn lưu ở đình Cầu Đơ có vài dòng chép về đoạn đầu đời của Đỗ Bí: “… Ngài là người Thanh Hoa tỉnh, Vĩnh Long phủ, Trang Hòa ấp. Thân phụ là Đỗ Công, thân mẫu là Hoàng Thị. Gia đình vốn làm nghề nông sinh một gái hai trai, ngài là con trai thứ hai. Từ nhỏ, ngài có trí dũng hơn người, thích học binh thư pháp thuật. Năm 19 tuổi, vừa lúc sức trai tráng kiện, dũng lược tinh anh, thương xót tông tộc xã tắc lầm than, bừng bừng ý chí quét sạch giặc Bắc xâm lược, ngài đã về Lam Sơn tụ nghĩa”.

Không chỉ có làng Cầu Đơ, làng Tốt Động cũng phong Đỗ Bí làm Thành hoàng làng. Câu đối “Trăm trận lập công tướng Minh nhiều phen tim lạnh/ Nghìn thu khí tiết triều Lê ba đận dốc lòng trung” ở đình cầu Đơ cho thấy khí phách của ông và sự ca tụng của hậu thế.

Ông Đỗ Văn Ngữ, hậu duệ cụ Đỗ Bí cho biết: Chỉ những hiện vật bằng đá trong đó có những chân đá tảng là không bị mất cắp.

Về đền thờ tướng quân Đỗ Bí, xã Minh Nghĩa, ngôi đền nhỏ nằm trên diện tích hơn 6.000m2, bao xung quanh là hàng cây đại thụ. Theo ông Đỗ Văn Ngữ, hậu duệ cụ Đỗ Bí, người có 22 năm trông coi đền cho biết: Theo sử sách để lại, đền có khoảng 600 năm. Trước đây, khi đền chưa bị phá có kiến trúc kiểu chữ Đinh, gồm tiền đường và hậu cung. Tiền đường là ngôi nhà 7 gian, với 6 bộ vì kèo bằng gỗ lim, hậu cung 3 gian, tường hồi bít đốc.

Đến thời Vua Bảo Đại năm thứ 13 (1938) đền có một cuộc đại trùng tu. Tuy nhiên, đến năm 1952 đền thờ bị hư hỏng nhẹ do máy bay Pháp bắn phá. Những năm 1964 - 1965, đền bị phá dỡ, vật liệu của đền chuyển xuống ga Minh Khôi làm kho dự trữ lương thực, vật tư đưa vào chiến trường miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ. Hàng năm vào ngày mùng 9 tháng Giêng, người dân thôn Cung Điền thường tổ chức lễ cúng tế để cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tốt tươi, dân chúng được an lành.

Với những người dân ở Minh Nghĩa, mỗi lần đi trên con đường mang tên Đỗ Bí, họ thấy thật tự hào về vị danh tướng cả một đời chinh chiến vì quốc gia đại sự.

Ông Vũ Thanh Tùng, Chủ tịch UBND xã Minh Nghĩa, cho biết: Lần cuối cùng đền được trùng tu, tôn tạo là năm 2001. Kể từ đó đến nay, sau hơn 20 năm, đền đã hư hỏng xuống cấp. Nhiều sắc phong, đồ thờ cúng bị mất. Chính vì thế, trong thời gian tới đền sẽ được trùng tu; đồng thời quy hoạch và xây dựng lại không gian xung quanh đền.

Bài và ảnh: CHI ANH