Thanh Hóa quê hương đạo Tam Phủ

(VH&ĐS) Thanh Hóa, quê hương của anh hùng hào kiệt, cũng là xứ sở của thần thánh, tiên phật, nơi gặp gỡ nên duyên, chốn hẹn hò kỳ thú của những mối tình tiên - tục.

Chứng tích nghìn xưa còn đó: Vô số bàn cờ, giếng tiên trên đỉnh núi Nưa, núi Voi, núi Tiên... Đền Cô Tiên (Trường Lệ) trông xuống bãi tắm tiên và hòn Câu của chàng trai ngư dân buông cần nhử cá, đêm đêm chờ đợi những tiên nga trên trời xuống tắm. Động Lục Vân cửa hang cao 10 cấp, một con rồng đá đầu cất cao, đuôi quật xuống, con rồng của tiên nữ Đệ nhất quỳnh cung xuống chơi hạ giới, mến cảnh trần gian ở lại... Động Hồ Công núi Xuân Đài, trong động tiên ông luyện thuốc trường sinh, ngoài cửa vách đá trải dài hồn thơ du khách ẩn hiện bóng xiêm y sau bụi trúc gió thổi la đà... Động Bích Đào, mối tình say đắm thần tiên, chàng Từ Thức đã đi vào núi Hoàng Sơn ngàn lau trắng xóa, nàng Giáng Hương vẫn thấp thoáng bóng hình trước cửa khép mở đợi chờ...

Rất đặc biệt, Liễu Hạnh công chúa giáng sinh Vân Cát, Nam Định, làm cô thôn nữ dịu hiền, hết hạn lưu đầy lại tình nguyện xuống trần giáng lâm Phố Cát, Thanh Hóa làm Thánh Mẫu đệ nhất đạo Tam phủ, cai quản bốn phương. Mở đầu bài hát chầu văn cung thỉnh Thánh Mẫu Liễu Hạnh giáng đàn nơi đền vàng phủ tía:

Hội mừng tiệc mở cung trung

Tam tòa tiên thánh hội đồng chứng tri

Quản gì lầu các thôn quê

Giáng sinh vào cửa nhà Lê cựu thần⁽¹⁾

Quỳnh cung Hồng, Quế theo chân

Đồi An, Phố Cát làm thần bốn phương

Rằng Ngọc điện chốn Kim môn

Danh thơm khắp ngả, tiếng đồn đã vang

Xinh thay mọi thứ trên ngàn

Bầu trời bát ngát, điện vàng phủ tiên...

Lời ca lục bát đầy chất thơ, giọng hát chầu văn trầm bổng, cung đàn nguyệt réo rắt, điểm lướt tiếng sáo thiên thai du dương... tất cả hòa quyện thành bản hòa tấu tuyệt vời đưa hồn ta say theo điệu nhạc kỳ diệu vào chốn bầu trời cảnh tiên Đồi An, Phố Cát...

Đền mẫu Phố Cát, Thạch Thành, Thanh Hóa. (Ảnh: H.T)

Núi rừng An Lão thuộc huyện Thạch Thành tỉnh Thanh thủa xưa núi cao cao, rừng sâu sâu, trấn ngự ngã ba đường bắc đi Ninh Bình thông suốt tận kinh đô Thăng Long, Tây Nam đến Thọ Xuân, Ngọc Lặc, Lang Chánh, Thường Xuân, đông qua Vĩnh Lộc, sang Hà Trung, Nga Sơn... Đường An Lão, Phố Cát là thượng lộ thời phong kiến, đường giao thông Nam Bắc. Thế kỷ X, vua Lê Đại Hành, thế kỷ XV vua Lê Thánh Tông... đánh dẹp quân Chiêm đều phải qua đây. Địa danh Phố Cát vốn là đèo Phố Cát núi An Lão, rừng thẳm lam chương mù mịt, khe sâu nước chảy soi bóng hổ ngồi, gò hoang cỏ dại thấp thoáng kẻ lục lâm thảo khấu... Đây là nút thắt đất xứ Thanh, cuống họng vùng quê xứ Bắc. Đầu thời Lê, triều đình phải xây lũy, đặt trạm canh giữ...

Tiên nữ Đệ nhị quỳnh cung được Ngọc hoàng ban danh hiệu Liễu Hạnh công chúa cho xuống trần gian, không thiếu gì danh sơn thắng địa, lại chọn nơi núi đèo Phố Cát hiểm trở, chính vì địa thế này là một đầu mối giao thông ra Bắc vào Nam vô cùng quan trọng của thời đại nhà Lê Trung hưng, đất nước chiến tranh, xã hội loạn lạc, nhân dân ly tán. Sở thích Liễu Hạnh công chúa là ngao du sơn thủy, nhưng sứ mệnh và lý tưởng khuyến thiện trừng ác còn cao hơn. Cho nên tiên chúa đã chọn đường đèo Phố Cát, xe mây hạ giá cùng hai tiên nga Hồng Nương, Quế Nương xuống núi rừng An Lão. Đền phủ được lập lên, cây cành hoa trổ bông thơm, trĩu quả ngọt, chim chóc bốn phương tụ hội, cá dưới khe trăm suối về chầu, lữ khách bộ hành hay ngựa xe yên tâm nhẹ bước, trộm cướp lánh xa giặc giã không dám hoành hành... Buổi đầu triều đình nhà Lê hiểu lầm tưởng là yêu quái, sai quan quân và thuật sĩ trừng trị, nhưng không nổi, lại xét Liễu Hạnh Công Chúa có công, ban phong chức tước Chế Thắng Hòa Diệu đại vương, cho phép nhà nhà tạc tượng, nơi nơi lập đền phủ thờ phụng hương khói nghìn thu.

Núi đèo Phố Cát từ đó trở thành thánh địa, Liễu Hạnh công chúa được tôn xưng làm Thánh Mẫu và đạo thờ Mẫu cũng từ đây ra đời, nối tiếp, phát huy truyền thống bốn nghìn năm lịch sử dựng nước mẹ Âu Cơ, là mẹ tất cả.

Mẫu Liễu Hạnh xuất thân tiên nữ con gái Ngọc hoàng nhưng chỉ mượn danh nghĩa, thực chất là một mẫu hình lý tưởng của nữ giới, một bà mẹ thiêng liêng cao cả của mọi người, của quê hương, đất nước. Quê hương có lãnh địa, đất nước có biên giới. Một ngôi chùa cổ hoang ở Lạng Sơn giáp Trung Quốc, Mẫu Liễu Hạnh đón đợi đoàn sứ giả Đại Việt do Phùng Khắc Khoan dẫn đầu trở về sau chuyến đi Bắc quốc. Tiên chúa hiển linh giả làm cô gái đẹp đối đáp với sứ Việt, dùng chữ nghĩa khuyên Hoàng giáp Phùng Khắc Khoan tu sửa lại ngôi chùa hoang, ngói sụt, tượng phật phủ bụi, bia đá rêu phong. Khắp nước đâu cũng có chùa, nhưng vị trí ở giáp giới biên ải của ngôi chùa cổ hoang phế rất quan trọng, như một cột mốc cắm đánh dấu lãnh địa quê hương đất nước Đại Việt là đây, từ đây. Chùa cổ kính được tu bổ, tôn tạo sẽ trở thành danh lam thắng cảnh thu hút nhà sư tới trụ trì, tín đồ đến lễ phật, lữ khách qua đường ghé vào nghỉ chân... Chốn hoang vắng sẽ trở thành nơi nhộn nhịp, người tốt kẻ xấu đều được giáo hóa, để xấu sẽ nên tốt, tốt thành tốt hơn. Họ có thể làm tai mắt biên phòng, như đội quân không biên chế góp sức đắc lực canh giữ biên cương Tổ quốc... Đây là một ví dụ nói lên tinh thần yêu nước của Thánh Mẫu, chưa kể đến chuyện giúp vua dẹp giặc, yên dân.

Vận dụng tinh thần nhập thế của nhà Phật “Đại từ đại bi” cũng “Đại hùng đại lực”, Thánh mẫu Liễu Hạnh được quần chúng hoan hỷ, tôn thờ Đệ nhất tiên thiên thánh mẫu, đền phủ khắp nơi thơm ngát khói hương, muốn “hộ quốc tý dân”, đạo Mẫu phải được phát triển tương xứng, từ “nhất vị” thành “tam tòa” và Tam tòa thánh mẫu ra đời. Đó là tiền thân của đạo Tam phủ.

Cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX, đường thiên lý Bắc - Nam được mở mang dần dần thay thế đường thượng đạo, quân bộ Tây Sơn tiến binh từ Phú Xuân ra Thăng Long, bấy giờ khó khăn chỉ còn đèo Tam Điệp. Tam tòa thánh mẫu ba vị Mẫu phụ trách ba cõi: Trời, đất, nước. Mẫu Liễu Hạnh cai quản cõi trời, Mẫu Thượng Ngàn quán xuyến đất đai, núi rừng, Mẫu Thủy Cung trông nom sông nước, biển khơi. Đó cũng là vũ trụ quan thế giới ba vùng của Thánh Mẫu Liễu Hạnh, của đạo Tam phủ. Đệ nhất Tiên thiên Thánh Mẫu Liễu Hạnh từ đền Phố Cát xuống Sòng Sơn hiển thánh, lập lên đền Sùng Trân ở làng Cổ Đam, huyện Tống Sơn (sau là huyện Hà Trung). Đền này dân gian tục gọi đền Sòng, chân núi Sòng Sơn. Đền Sòng Sơn tương tự đền Phố Cát đều ở trên đường đèo. Mưu sĩ Ngô Thì Nhậm rút quân từ Thăng Long về trấn giữ đèo Tam Điệp khiến quân Mãn Thanh không dám tiến vào và chỗ yết hầu, cái nút thắt này còn có thể phòng xa quân Tây Sơn đánh ra. Đạo Tam phủ không dự vào cuộc nội chiến khốc liệt, mâu thuẫn giữa các phe phái. Mẫu Liễu Hạnh chính ngự Sòng Sơn, đệ nhị mẫu Thượng Ngàn ở đền Hàn Sơn, đệ tam mẫu Thủy Cung ở ngã ba Bông hình thành thế chân vạc trấn giữ các đường bộ, đường núi, đường thủy. Dưới ba mẫu là hệ thống giúp việc, ngày càng phát triển rất đông tỏa ra khắp nước. Đó là ông Hoàng Mười, quan lớn Tuần Tranh, cô Chín Đồi Dâu, cô Hai Phủ Lời... Những vị trí đặc biệt quan trọng như Đồng Mỏ Cao Bằng nhà Mạc chiếm cứ 3 đời, Đồng Mỏ Lạng Sơn, quân Tống chiếm đóng nhiều năm, Đồng Mỏ Thái Nguyên có mỏ kẽm, giá trị... Đạo Tam Phủ không chỉ dừng ở Đèo Ngang chia cắt Bắc Hà với Nam Hà, tiến đến Phú Xuân xứ Huế, ngự trên núi Ngọc Trản, chùa Thiên Mụ đất thiêng nhìn xuống sông Hương thơ mộng rồi vào tận Nam Kỳ hóa thành Bà Chúa Sứ, cai quản một cõi sơn hà...

Một trong những điều đặc biệt của đạo Tam Phủ tất cả quyền lực cõi tâm linh trong thiên hạ đều thuộc giới khăn yếm, họ chia nhau nắm giữ các vị trí quan trọng. Điều này không thể chấp nhận dưới chế độ phong kiến phụ quyền tuyệt đối, đạo Nho là quốc giáo, đình miếu thờ thần, làng xã hội họp, những nơi tôn nghiêm ấy, chị em đi qua cổng đều phải nghiêng nón cúi đầu. Thế mà đối với Liễu Hạnh Công Chúa, một phụ nữ lấy tới hai đời chồng, không mối lái, cưới cheo, nhà vua phải phong sắc, triều đình phải phục mệnh, đã ban cho tước Thế Thắng Hòa Diệu Đại Vương, rồi lại gia phong danh hiệu cao quí “Mẫu nghi thiên hạ” khiến cả nhà Nho cũng phải tôn thờ: Câu chuyện bình thơ của Liễu Hạnh với các danh sĩ Thăng Long đứng đầu Hoàng giáp Phùng Khắc Khoan là một truyền thuyết độc đáo, kỳ thú làm nên thắng tích phủ Tây Hồ, giai cảnh Hồ Tây Hà Nội ngàn năm văn hiến.

Bóc đi cái vỏ tiên thoại, Liễu Hạnh hiện thân của một phụ nữ Việt Nam, phất cao“cờ dải yếm” khẳng định quyền sống của chị em, tung hê luật lệ luân lý lễ giáo phong kiến Nho giáo, bảo vệ văn hóa truyền thống của quốc gia Đại Việt độc lập, tự chủ, hướng tới thế giới tự do, bình đẳng, yên vui, không có áp bức xã hội, không còn ác nhân, đạo tặc...

Thực chất việc hầu bóng, hầu giá ở các đền phủ đạo Tam phủ không giống trò đồng cốt của giới phù thủy tại các đám lễ bắt ma trừ tà, trấn yểm yêu quái, chữa bệnh bằng bùa chú, tàn hương nước thải. Mỗi giá chầu, hầu bóng giống như một hoạt cảnh văn hóa tâm linh có sức hấp dẫn kỳ diệu đối với mọi thành phần, đẳng cấp phụ nữ. Đến đền phủ không phân biệt mệnh phụ, phu nhân, phú gia địch quốc hay bần hàn cơ cực, mẹ góa con côi... tất cả đều bình đẳng, chị em thân thiết cùng là đệ tử, con cháu dưới bóng che chở bao la của tam vị Thánh Mẫu.

Sự kiện Liễu Hạnh quy y phật như là sách lược “liên minh tôn giáo” để đạo Tam phủ càng thêm điều kiện phát triển. Rất nhiều chùa chiền, tín đồ nhà phật lập phủ thờ đạo Tam phủ ở ngay bên canh, và các bà, các chị cũng là đệ tử của Mẫu, nên thông thường họ lên đồng hầu bóng, hầu giá cả trong chốn phật đài. Trong khi đó, phật tổ thích ca vẫn ngồi nghiêm trang trên tòa sen, yên lặng và mỉm cười. “tháng 8 giỗ cha tháng 3 giỗ mẹ”. Nhân dân tôn thờ Trần Hưng Đạo anh hùng chống đế quốc xâm lược, Mẫu Liễu Hạnh là anh hùng chống phong kiến áp bức niềm tự hào của một dân tộc đấu tranh bất khuất.

Tổ chức văn hóa thế giới UNESCO đã công nhận đạo tam phủ Việt Nam là di sản văn hóa thế giới, điều kiện thuận lợi để chúng ta phát huy thắng lợi, củng cố đền phủ cho đạo Tam phủ, đạo duy nhất dân tộc Việt Nam, ngày càng rực rỡ huy hoàng hơn.

Hoàng Tuấn Phổ

(1) Ông Lê Thái Tông ở Vân Cát, Nam Định là cựu thần nhà Lê.