Coi trọng vai trò của cộng đồng trong bảo vệ giá trị di sản

Xứ Thanh - vùng đất “địa linh nhân kiệt”, nơi hội tụ nhiều giá trị di sản vật thể và phi vật thể đặc sắc. Ở đó, bằng tình yêu, sự tự hào và trách nhiệm, cộng đồng dân cư đã, đang góp phần làm cho những giá trị văn hóa xứ Thanh tiếp tục được bảo tồn, lan tỏa trong đời sống đương đại.

Người dân xã Kiên Thọ biểu diễn cồng chiêng tại Lễ hội Lam Kinh năm 2025.

Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, toàn tỉnh hiện có 1.535 di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh đã được xếp hạng và kiểm kê bảo vệ. Trong đó, có 856 di tích được xếp hạng, gồm: 1 di sản văn hóa thế giới; 5 di tích quốc gia đặc biệt; 139 di tích quốc gia; 711 di tích cấp tỉnh. Cùng với đó là hệ thống di sản văn hóa phi vật thể vô cùng to lớn, giàu giá trị với hàng trăm lễ hội, lễ tục, các trò chơi, trò diễn dân gian, các nghề thủ công truyền thống... Với khối lượng di sản lớn, phân bố rộng khắp trên địa bàn 166 xã, phường, bài toán đặt ra không chỉ là bảo tồn, mà còn phải quản lý hiệu quả, gắn kết được giữa bảo tồn và phát triển.

Tại Di sản văn hóa thế giới Thành Nhà Hồ, nhận thức của người dân xã Tây Đô về bảo tồn và phát huy giá trị di sản ngày càng chuyển biến tích cực. Nếu như trước kia, di tích có thể đơn giản là “bức tường đá cổ”, thì nay chính là niềm tự hào và sinh kế đối với cộng đồng địa phương. Bà Lê Thị Hương, người dân thôn Tây Giai, chia sẻ: “Chúng tôi coi di sản như một phần đặc biệt quan trọng trong đời sống. Mỗi người dân đều có trách nhiệm giữ gìn cảnh quan, không xâm phạm hay xả rác trong khu vực di tích. Mỗi hộ dân trong thôn ngày càng chú trọng hơn trong việc giữ gìn môi trường xanh - sạch - đẹp. Cũng từ việc chung tay bảo vệ di sản, chất lượng đời sống văn hóa ở các khu dân cư ngày càng được nâng cao”. Qua đó cho thấy, từ chỗ được tuyên truyền, người dân địa phương đã trở thành chủ thể hành động.

Theo ông Nguyễn Bá Linh, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ: “Vấn đề đặt ra không chỉ là bảo tồn, mà còn phải quản lý hiệu quả, gắn kết được giữa bảo tồn và phát triển. Trong đó, cộng đồng chính là lực lượng duy trì sự sống của di sản. Chúng tôi khuyến khích cộng đồng tham gia từ việc giám sát, gìn giữ đến khai thác du lịch. Thời gian qua, trung tâm đã xây dựng và tổ chức các tour tham quan kết nối Thành Nhà Hồ với khu vực phụ cận, tạo cơ hội để cộng đồng hưởng lợi từ di sản thông qua phát triển du lịch cộng đồng, ẩm thực, làng nghề”.

Nếu như Thành Nhà Hồ là biểu tượng của sự gắn bó giữa cộng đồng và di sản vật thể, thì tại Khu Di tích quốc gia đặc biệt Lam Kinh, cộng đồng dân cư đã thể hiện vai trò nổi bật trong việc giữ gìn và phát huy giá trị di sản phi vật thể. Lễ hội Lam Kinh hàng năm không chỉ là dịp để ôn lại lịch sử mà còn là dịp để người dân cùng nhau thực hành các nghi thức, trò diễn truyền thống, khơi dậy niềm tự hào về quê hương. Ông Hồ Hà Hải, Trưởng Ban Quản lý Di tích lịch sử Lam Kinh, cho biết: “Lễ hội Lam Kinh hàng năm có sự tham gia biểu diễn các tiết mục dân gian, trò diễn Xuân Phả, cồng chiêng của người dân địa phương. Lễ hội vì thế mang đậm hơi thở cộng đồng chứ không mang tính hình thức. Thực tế, nếu không có sự tham gia của người dân, mọi nỗ lực bảo tồn đều khó bền vững. Ngược lại, khi người dân tự hào và được hưởng lợi từ di sản, họ sẽ trở thành lực lượng nòng cốt bảo vệ các giá trị di sản”.

Được biết, tại Khu Di tích quốc gia đặc biệt Lam Kinh, phong trào “Nhà sạch - đường đẹp - di tích xanh” được Nhân dân các xã Lam Sơn, Sao Vàng và các địa phương lân cận hưởng ứng mạnh mẽ. Bên cạnh đó, nhiều hộ dân quanh khu vực di tích còn mở các gian hàng giới thiệu sản phẩm đặc trưng như bánh gai Tứ Trụ, bánh lá răng bừa, rau má, đồ thủ công truyền thống... giúp du khách vừa tham quan vừa cảm nhận nét văn hóa địa phương. Từ đó không gian Di sản Lam Kinh không chỉ là nơi thờ tự, mà còn là không gian văn hóa đặc sắc, gắn bó mật thiết với đời sống cộng đồng.

Ngược ngàn đến với Khu Du lịch sinh thái cộng đồng Pù Luông - “điểm sáng” trong phát triển du lịch sinh thái cộng đồng, di sản văn hóa của đồng bào Thái ngày càng được lan tỏa, góp phần định vị thương hiệu điểm đến. Người dân các xã Bá Thước, Pù Luông, Cổ Lũng đang khai thác có hiệu quả nghề dệt thổ cẩm, gìn giữ kiến trúc nhà sàn và những nét đẹp truyền thống trong đời sống văn hóa. Nhiều hộ tham gia kinh doanh homestay gắn với quảng bá nghề truyền thống, đặc sản địa phương. Trưởng Phòng Văn hóa - Xã hội, UBND xã Pù Luông, Hà Văn Hạnh chia sẻ: “Khi du lịch phát triển, các giá trị văn hóa đồng bào Thái có thêm cơ hội được bảo tồn. Hiện nay toàn xã có 68 cơ sở lưu trú, với 9 đội văn nghệ của người dân địa phương tham gia phục vụ du lịch. Du khách đến Pù Luông không chỉ ngắm cảnh mà còn được trải nghiệm văn hóa, học khua luống, nhảy sạp, dệt vải... Nhờ có sự tham gia tích cực của cộng đồng, các giá trị di sản văn hóa của đồng bào Thái vẫn luôn sống động và gần gũi hơn bao giờ hết”.

Từ thực tế ở Di sản Thành Nhà Hồ, Lam Kinh hay Khu Du lịch sinh thái cộng đồng Pù Luông có thể thấy, khi cộng đồng được đặt vào vị trí trung tâm, họ sẽ chủ động bảo vệ, gìn giữ và tạo ra giá trị mới cho di sản. Cũng từ đó, những giá trị văn hóa xứ Thanh không chỉ được gìn giữ mà còn lan tỏa rộng hơn, trở thành động lực phát triển kinh tế - xã hội bền vững cho địa phương. Và đó cũng chính là con đường để di sản Thanh Hóa tiếp tục tỏa sáng giữa dòng chảy hiện đại.

Bài và ảnh: Hoài Anh