Hát bội trên đất Mường

Hát bội hay còn gọi là hát tuồng cổ, vốn chỉ có trong đời sống văn hoá của đồng bào dân tộc Kinh. Thế nhưng ở đất Mường, xã Thành Vinh, hát bội đã có từ hàng trăm năm trước và trở thành một trong những nét văn hóa đặc trưng của người dân Mường Đòn.

Đình Mường Đòn, nơi diễn ra những buổi sinh hoạt của CLB hát Tuổng cổ thôn Vân Đình, xã Thành Vinh.

Theo sử sách ghi lại, Mường Đòn gồm các thôn Vân Phú, Vân Phong, Vân Đình, Vân Tiến, xã Thành Vinh. Đây cũng là nơi người dân lập đền thờ danh tướng Vũ Duy Dương (tỉnh Ninh Bình), người có công phò Lê diệt Mạc, được vua Lê Trang Tông (vị vua đầu thời Lê Trung Hưng, thế kỷ 16) phong chức Tổng trấn, cai quản vùng đất phía Tây Thanh Hóa - Nghệ An. Sau khi nhận chức, Vũ Duy Dương và em gái là bà Vũ Thị Cao đã chọn Mường Đòn là nơi sinh sống. Ông cùng nhân dân khai hoang trồng lúa, tỉa ngô... tạo dựng nên những bản làng yên vui, trù phú.

Sau khi hai người mất, vua Lê Trang Tông đã sắc phong cho ông Vũ Duy Dương là “Bạch Mã Linh Lang thượng đẳng thần” và bà Vũ Thị Cao là “Quế Hoa Nương vô phu quân thường tòng huynh bình tặc”. Để tưởng nhớ công lao to lớn của hai người, hàng năm nhân dân lấy ngày 18 Tháng Giêng âm lịch là ngày tổ chức Lễ hội Mường Đòn.

CLB hát Tuổng cổ thôn Vân Đình, xã Thành Vinh cùng nhau tập luyện, giữ gìn những câu hát Bội trên đất Mường.

Chuyện cũ cũng kể lại rằng, đầu thế kỷ XX, có một gánh hát của ông Hai Hoạt từ Phát Diệm (tỉnh Ninh Bình) lên đất Mường Đòn. Hằng ngày, gánh hát đi hết làng này sang làng nọ để biểu diễn và chỉ hát một thể loại tuồng. Vốn là đất của con cháu võ quan Vũ Duy Dương, có truyền thống say mê võ nghệ, lại thấy các nội dung tích tuồng thường dựng lại chân dung những anh hùng hào kiệt, lời hát sảng khoái, hào hùng, động tác oai phong lẫm liệt nên dân làng say mê hát thâu đêm, suốt sáng.

Vào mỗi dịp hội làng, để tưởng nhớ danh tướng Vũ Duy Dương, người dân lại cùng nhau cất lên những giai điệu tuổng cổ, với những trích đoạn Nam Bình, Nam Ai, Tẩu Mã, Hát khách... và hàng loạt vở diễn như Tam Cầu Tam Phóng, Tam khí Chu Du, San hậu đệ nhị, Chinh lưu địch thanh. Không những vậy, các nghệ nhân nơi đây còn sáng tác lời mới cho những làn điệu tuồng mang hơi thở nhịp sống hiện đại, ca ngợi bản Mường, quê hương. Bởi thế, loại hình nghệ thuật này tiếp tục phát huy, trở thành nhu cầu không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tinh thần của người dân Mường Đòn ngày nay.

Bà Bùi Thị Phiêu (người thứ 3 từ trái sang phải), Chủ nhiệm CLB hát Bội xã Thành Vinh cùng các thành viên trong một buổi tập.

Bà Bùi Thị Phiêu ở thôn Vân Đình, năm nay đã hơn 70 tuổi, kể cho chúng tôi nghe về những ngày còn trẻ, khi ấy bà mới hơn 20 tuổi đã theo cha đi hát bội khắp xứ Mường. Trải qua bao biến thiên thời gian, hát bội đã trở thành một trong những nét đẹp văn hoá của người dân thôn Vân Đình. Mỗi khi xóm, làng có lễ hội, hay vào những dịp tết, ngoài việc tổ chức những cuộc hát Đúm, hát Đang hay những đêm rộn rã trong tiếng cồng chiêng, đồng bào dân tộc Mường nơi đây còn được thường thức những giai điệu tuồng cổ quen thuộc.

Hơn 50 năm gắn bó với những câu hát Bội, bà Phiêu lại đem nhưng câu hát bội truyền lại cho thế hệ hôm nay. Bà mong sao, những câu hát ấy được lưu truyền, không bao giờ mai một. Cứ thế, người già truyền lại cho con cháu, người biết nhiều dạy cho người biết ít, hát bội không chỉ được người dân thôn Vân Đình lưu giữ, mà còn lan tỏa trên khắp đất Mường Đòn. Với mỗi người dân nơi đây, hát bội cũng là cách để bà con tri ân những người đã mang loại hình nghệ thuật này về với đất Mường.

Một buổi diễn xướng tuổng cổ.

Trước buổi diễn xướng tuổng cổ, những người già trong thôn sẽ thắp những nén hương thơm tỏ lòng thành kính, xin phép tổ tiên cho con, cháu được vui chơi ngày hội... Qua từng đêm diễn, những nghệ nhân hát bội của thôn Vân Đình luôn gửi gắm vào đó tình yêu quê hương, đất nước, những lời nhắn nhủ cháu con hãy luôn trân trọng những bậc tiền nhân đã có công dựng xây và bảo vệ đất nước và hãy đoàn kết cùng nhau xây dựng quê hương ngày một ấm no, giàu đẹp.

Thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 (khóa XIII) về “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc” và phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư”, sau khi thực hiện sáp nhập chính quyền địa phương 2 cấp, xã Thành Vinh tiếp tục phát huy những kết quả đạt được trong việc xây dựng, gìn giữ, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống trong nhịp sống mới. Từ các phong trào như xây dựng gia đình, làng bản, cơ quan, đơn vị văn hóa và chung tay xây dựng nông thôn mới... đã mang lại những thành tựu đáng phấn khởi.

Trên đất Mường Đòn ngày nay, không chỉ có những câu hát bội của bà con thôn Vân Đình, xã Thành Vinh, mà còn có cả những lễ hội cồng chiêng, những cuộc hát Đang, hát Đúm, những câu chuyện kể... được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Đồng thời qua các phong trào, hoạt động văn hóa từ cơ sở, những nét văn hóa truyền thống địa phương được bảo tồn, phát huy và đang từng ngày góp phần làm đa dạng, phong phú đời sống tinh thần trong cộng đồng các dân tộc xứ Thanh.

Đức Dũng