Quạt nồng ấp lạnh: “Ấp” là gì?

Xót người tựa cửa hôm mai/ Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ (Truyện Kiều). Thức khuya dậy sớm chuyên cần/ Quạt nồng ấp lạnh giữ phần đạo con (Ca dao).

Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS.NL - NXB Văn học - 2018) giảng: “quạt nồng ấp lạnh (Con phụng dưỡng cha mẹ theo quan niệm cũ, phải quạt cho cha mẹ khi trời nóng, ấp cho ấm khi trời lạnh). Tức là tỏ lòng hiếu thảo đối với cha mẹ”.

Câu này nhà biên soạn từ điển giải nghĩa thiếu tường tận. Theo đây, “Quạt cho cha mẹ khi trời nóng”, còn có thể tưởng tượng được, chứ “ấp cho ấm khi trời lạnh”, thì bạn đọc không thể biết “ấp” là thế nào.

Thực ra, Quạt nồng ấp lạnh là một thành ngữ gốc Hán, do câu Phiến chẩm ôn khâm 扇枕溫衾 (Quạt gối ủ chăn), hay Phiến chẩm ôn tịch 扇枕溫席 (Quạt gối ủ chiếu).

Trong Nhị thập tứ hiếu (Hai mươi bốn gương hiếu) có chép câu chuyện cậu bé họ Hoàng, tên Hương, tự Văn Cường, người huyện An Lục, thuộc quận Giang Hạ, đời Đông Hán (25-219), mới chín tuổi đã mồ côi mẹ, thờ cha rất hiếu. Mùa hè nóng nực thì quạt giường gối cho cha nằm được mát; mùa đông lạnh lẽo thì cậu lên giường trước, lấy mình ủ cho giường chiếu ấm, để khi cha lên ngủ khỏi lạnh. Dân làng đều khen cậu là người con có hiếu. Tiếng lành đồn xa, người ta có câu khen: “Thiên hạ vô song, Gianh hạ Hoàng đồng - 天下無雙, 江夏黄童 (Trong thiên hạ không có ai sánh kịp đứa trẻ nhà họ Hoàng ở quận Giang Hạ).

Lớn lên Hoàng Hương học rộng, văn hay, làm quan tới Thượng thư lệnh. Về sau, thành ngữ Hoàng Hương phiến chẩm - 黄香扇枕 (Hoàng Hương quạt gối); hay Phiến chẩm ôn tịch - 扇枕 溫席 (Quạt gối ủ chiếu), chỉ người con hiếu thảo.

Chúng ta có thể tham khảo thêm cách giải thích của Tầm nguyên từ điển (Bửu Kế): “Quạt nồng ấp lạnh Theo Kinh lễ, bổn phận một người con hiếu là: Đông ôn nhi hạ lãnh (Mùa đông làm cho cha mẹ ấm, mùa hạ làm cho cha mẹ mát) Quạt nồng: mùa hè, trước khi cha mẹ đi ngủ, con dùng quạt để đuổi hơi nóng; Ấp lạnh: mùa đông nằm ấp trước cho chăn chiếu ấm. Ví dụ: Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ - Kim Vân Kiều”.

Như vậy, “quạt nồng” ở đây là quạt cho giường chiếu thoáng mát, chứ không phải trực tiếp đứng quạt hầu cha mẹ; “ấp lạnh” cũng là ủ cho giường chiếu ấm lên, chứ không phải “ấp” (ôm) cho cha mẹ ấm khi trời lạnh, như cách hiểu của soạn giả Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam.

Mẫn Nông