Tìm về câu nhuốn “Bà hới nơ...”

Tiếng “Bà hới nơ...” vang lên giữa núi rừng không chỉ mở đầu cho một điệu nhuốn mộc mạc, mà còn dẫn lối người nghe tìm về đời sống văn hóa của bao thế hệ người Thái Trắng. Ai từng đặt chân đến những bản làng miền sơn cước hẳn sẽ nhớ mãi tiếng nhuốn ngọt ngào, tha thiết ấy.

Ở xã Xuân Chinh, giữa những nếp nhà sàn nép mình bên triền núi, nhiều người con của bản làng Thái Trắng vẫn miệt mài giữ lấy tiếng hát của cha ông. Chị Vi Thị Luyến là một trong những người bền bỉ giữ lửa cho điệu nhuốn. Thuở thiếu nữ, mỗi chiều theo bước các bà, các mẹ ra ra suối, lên nương, chị lặng lẽ học từng câu nhuốn, chắt chiu ghi lại vào cuốn sổ tay như giữ một báu vật.

Chị Vi Thị Luyến hát những bài nhuốn cổ được ghi lại trong cuốn sổ.

Niềm say mê ấy lan toả tới nhiều chị em trong bản. Mỗi khi rảnh việc nương rẫy, họ lại quây quần bên bếp lửa, ngân nga những câu nhuốn cổ. Tiếng hát hòa vào tiếng gió, thành một phần đời sống nơi bản nhỏ. Với họ, ôn luyện điệu nhuốn không chỉ để giữ lại một loại hình nghệ thuật dân gian, mà còn để san sẻ tâm tư, nối sợi dây gắn kết giữa người với người nơi miền sơn cước.

Chị em người Thái Trắng hát nhuốn bên bếp lửa ngày đông.

Nhuốn là hình thức diễn xướng kết hợp lời ca, điệu thức và không gian trữ tình, nơi người hát gửi gắm cảm xúc và thể hiện sự tinh tế trong cách biểu đạt. Đây là giá trị văn hóa độc đáo của người Thái Trắng và mang nét giao thoa giữa âm nhạc với thi ca. Nhuốn thường do các nghệ nhân dân gian thể hiện, nhiều khi dựa trên ca dao, thơ hay truyện thơ được truyền miệng qua các thế hệ. Ngày nay, lời nhuốn còn được sáng tạo với nhiều chủ đề mới, phù hợp đời sống hiện đại, góp phần giúp loại hình dân ca này tiếp tục được duy trì và lan tỏa.

Theo chia sẻ của chị Vi Thị Luyến, nhuốn của người Thái Trắng có âm điệu trầm lắng hơn so với khặp, một loại hình dân ca khác trong cùng cộng đồng, vốn nổi bật bởi lối luyến láy và sự thanh thoát. Việc học hát nhuốn quan trọng nhất là hiểu nghĩa câu hát và biết cách biểu đạt cảm xúc. Khi cất tiếng, nếu người hát khặp thường mở đầu bằng câu “Yêu đú nẳm ne...”, thì người hát nhuốn lại bắt đầu bằng “Bà hới nơ...”. Đây đều là những câu lấy hơi nhưng khác nhau về nhịp điệu và cách diễn đạt. Tương tự như tiếng “Hò... ơi...” của người Kinh, vừa giúp người hát lấy hơi, vừa báo hiệu rằng làn điệu sắp ngân lên.

Âm điệu của nhuốn giàu cảm xúc, như lời thủ thỉ tâm tình, là tiếng lòng người hát gửi đến người họ muốn sẻ chia. Nhuốn không chỉ bộc lộ cảm xúc cá nhân, mà còn phản ánh nhận thức, mối quan hệ và cách ứng xử của người Thái Trắng với thiên nhiên, với cộng đồng quanh mình.

Người Thái Trắng thường hát nhuốn trong nhiều dịp như ngày tết đến xuân về, đám cưới hay khi có khách đến bản. Làn điệu này đôi khi hòa cùng tiếng sáo, tạo thành “pí nhuốn”. Theo các cụ cao niên, nhuốn nếu thiếu tiếng sáo (tiếng Thái gọi là pí) thì người nghe khó cảm trọn được cái hay và ý tứ mà người hát muốn gửi gắm. Giọng nhuốn mượt mà, tha thiết, khi quyện cùng tiếng sáo sẽ tạo thành dòng âm thanh mềm như khói chiều, một bản hòa âm du dương, đặc trưng của miền sơn cước.

Khác với sắc thái trình diễn trong lễ hội, nhuốn trong đời sống thường nhật của người Thái Trắng mang ý nghĩa gần gũi và bền bỉ. Làn điệu này theo họ từ nương rẫy về đến ngôi nhà sàn, vang lên khi đón khách, khi sum họp bên chum rượu cần hay trong những đêm quây quần bên bếp lửa. Hơn thế, mỗi câu hát còn gửi gắm đạo lý, lễ nghĩa và sự trân trọng thiên nhiên, những giá trị cốt lõi của cộng đồng.

Hát nhuốn bên chum rượu cần.

Đến nay, nhuốn vẫn được gìn giữ như một giá trị cốt lõi trong đời sống văn hóa của cộng đồng người Thái Trắng. Lớp người trẻ không chỉ được dạy cách ngân nga từng câu hát, mà còn được truyền lại những lớp nghĩa, lớp tình ẩn trong mỗi đoạn nhuốn, những giá trị đã theo người Thái Trắng suốt bao đời.

Tiếng “Bà hới nơ...” vang vọng giữa núi rừng vì thế không chỉ là âm thanh quen thuộc của miền sơn cước, mà còn là biểu tượng cho một di sản văn hóa đang được bảo vệ, trao truyền và làm mới qua từng thế hệ.

Hà Huyền