Chuyển đổi số - Xu hướng của báo chí: Báo chí và mạng xã hội

Kể từ khi mạng xã hội (MXH) ra đời và phát triển bùng nổ trong hơn mười năm trở lại đây, báo chí Việt Nam đã chịu những tác động mạnh mẽ ở cả hai chiều hướng. Liệu có sự hợp tác giữa báo chí và MXH trong hệ sinh thái truyền thông?

Minh họa: Hà Hải

MXH và sự ảo tưởng quyền lực

Gần 78% người Việt đang dùng MXH với hàng triệu nhà báo “mạng”. MXH có số thành viên đông đảo nên nắm bắt được nhiều thông tin nóng hổi; việc giao lưu, chia sẻ, thể hiện cảm xúc thẳng thắn hơn, chấp nhận những bình luận cá nhân một cách tự do nhất, góp ý một cách thẳng thắn nhất. Chính những ưu thế đó khiến nhiều người “ảo tưởng” về sức mạnh của MXH.

Nhiều trường hợp đã công khai thách thức dư luận như một cách gây dựng tên tuổi, chứng minh bản thân; cố tình bôi nhọ danh dự xúc phạm danh dự, nhân phẩm... của người khác, đưa thông tin sai sự thật, không kiểm chứng về cá nhân tổ chức khác… để câu “view”.

Mạng ảo nhưng hậu quả thì thật. Không ít người dùng MXH đã bị khởi tố. Chúng ta còn nhớ vụ việc chủ quán Nhắng nướng Hiền Thiện bị xử phạt 12 tháng tù vì tội “làm nhục người khác”, sau khi phát trực tiếp trên facebook cảnh bắt khách hàng quỳ gối rồi chửi bới, đe dọa chỉ vì khách hàng đó đã đăng bài tố cáo quán nướng này có sán trong thực phẩm. Vợ chồng chủ cửa hàng quần áo Mai Hường (TP Thanh Hóa) cũng bị khởi tố và bắt tạm giam sau khi đăng tải clip chửi bới, đánh đập một cô gái ăn trộm hàng hóa của cửa hàng và bắt đền bù thiệt hại gấp hàng chục lần giá trị hàng bị đánh cắp. Bà Nguyễn Phương Hằng bị Công an TP Hồ Chí Minh khởi tố và bắt tạm giam vì hành vi “Lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân” sau một loạt các cuộc livestream “thóa mạ, kết án nhiều cá nhân”.

Để “thanh lọc” những thông tin trên không gian mạng nhằm tạo nên một môi trường lành mạnh, văn minh, ngoài ý thức của người sử dụng, rất cần sự định hướng của các cơ quan quản lý và những người làm công tác tuyên truyền, trong đó có nhà báo.

Khẳng định vị thế của báo chí

Rõ ràng MXH ra đời, phát triển bùng nổ là thách thức nhưng cũng là cơ hội đối với báo chí. Trong sự cạnh tranh đó, báo chí phải tìm cách sử dụng, khai thác những ưu thế của công nghệ. Mỗi cơ quan báo chí phải là một cơ quan truyền thông đa phương tiện để người dân tiếp cận được với báo chí mọi nơi, mọi lúc, trên mọi phương tiện, nhất là các phương tiện di động, cầm tay. Cũng qua đó mà những người làm báo vừa phát huy được tính năng tương tác của công nghệ, vừa nắm bắt, thậm chí “đo lường” được các xu hướng trong dư luận và tâm trạng xã hội, từ đó điều chỉnh hợp lý nội dung và cách thức truyền thông của mình.

MXH như con dao hai lưỡi. Nếu các phóng viên phòng lạnh, chuyên lướt bàn phím chỉ “chờ chực” để lấy thông tin từ MXH thì rất có thể họ sẽ bị “tai nạn” nghề nghiệp bất cứ lúc nào. Câu chuyện của bác sĩ Khoa rút ống thở của mẹ để nhường cho sản phụ trong khi cả nước đang thực hiện công tác phòng, chống dịch COVID-19 là một ví dụ… Thông tin ấy lập tức được chia sẻ với tốc độ chóng mặt trên MXH với nhiều bình luận tiếc thương, xót xa và lời đề nghị làm từ thiện; thậm chí một vài tờ báo đã lấy lại đăng tải. Sau quá trình vào cuộc của các bên có liên quan, vụ việc “lừa đảo” đã bị phanh phui, có 2 nhà báo bị phạt 5 triệu đồng/người về việc cung cấp, chia sẻ thông tin không đúng sự thật, gây hoang mang dư luận và làm ảnh hưởng đến công tác phòng chống dịch.

Cùng một vấn đề, nếu như ưu thế của MXH là tin tức đưa đến người xem cực nhanh, thì báo chí chính thống, tuy chậm hơn một chút, nhưng được kiểm chứng nên thông tin có chất lượng, chuẩn xác hơn. Thông qua các group khá nổi tiếng trên facebook hiện nay như Otofun hay Bạn hữu phương xa… luôn có những thông tin, hình ảnh, video nhanh về các sự cố giao thông… để người làm báo có thể tiếp cận hiện trường nhanh và dễ hơn. Câu chuyện một cụ ông chạy xe ôm để kiếm tiền nuôi người bạn già bị tàn tật tại TP Hồ Chí Minh được một người dùng facebook chia sẻ trên trang cá nhân của mình. Sau đó được rất nhiều người dùng facebook chia sẻ lại nhằm kêu gọi mọi người giúp đỡ. Từ nguồn tin ban đầu ấy, bằng nghiệp vụ và bản lĩnh báo chí của mình, các nhà báo đã tìm hiểu, xác minh, điều tra, xử lý để có thêm thông tin về hoàn cảnh của hai người bạn già đang nương tựa vào nhau...

Ở một khía cạnh tích cực, MXH là mảnh đất màu mỡ để báo chí có thêm thông tin. Đồng thời, MXH cũng là kênh để các tờ báo, người làm báo lan tỏa thông tin chính thống, chính danh. Sự kiện cô gái “không tay” Nguyễn Thị Thắm ở xã Đông Thịnh (Đông Sơn) được Thường trực Tỉnh ủy Thanh Hóa chỉ đạo huyện Đông Sơn phối hợp Sở Nội vụ thực hiện việc tuyển dụng đặc cách, bố trí vào ngành giáo dục huyện Đông Sơn ngay trong năm học 2023-2024 gần đây nhất là ví dụ, sau khi nhiều tờ báo đưa tin, MXH xới lại những bài viết, video cách đây 6-7 năm. Sự kiện nhân văn này vốn đã được nhiều cơ quan báo chí quan tâm, nay lại thêm sự lan tỏa từ MXH.

Nhà báo Lê Hoàng, phóng viên Báo điện tử VnExpress thường trú tại Thanh Hóa chia sẻ: Để theo kịp MXH, người làm báo lúc này cần chạy đua với thời gian, bằng mọi cách nhanh nhất có thể để chuyển hóa thông tin mà họ tìm thấy đâu đó rải rác trên mạng thành tác phẩm báo chí. Giải pháp cho vấn đề này, theo kinh nghiệm của cá nhân, mỗi phóng viên cần liên tục mở rộng, kết nối đội ngũ cộng tác viên từ khắp các ngành nghề, lĩnh vực hay ở các vùng miền. Tôi lấy ví dụ, khi có nguồn tin mang tính thời sự ở vùng cao đang bị chia cắt, giờ đây thay vì lập tức đến hiện trường như trước, nhà báo có thể hướng dẫn cộng tác viên dùng điện thoại thông minh hỗ trợ chụp hình, quay video gửi về tòa soạn rồi sau đó mới tìm giải pháp tiếp cận trực tiếp...

Có thể ban đầu một số cơ quan báo chí, nhà báo lo lắng vì vị trí và thói quen gần như độc quyền về thông tin đã ít nhiều bị MXH chia sẻ thị phần. Nhưng, khi đã chung sống, đồng hành, hợp tác, khai thác và tương hỗ với MXH vì mục tiêu tiến bộ xã hội, báo chí thêm một lần nữa khẳng định sự thích ứng và đổi mới để thể hiện vai trò và vị trí của mình trong việc dẫn dắt và định hướng thông tin, như sứ mệnh được giao phó. Đặc biệt là “Tuyệt đối không để trống, không nhường mặt trận nóng bỏng cho các thế lực thù địch, các tổ chức phản động chống phá trên mọi lĩnh vực truyền thông, nhất là truyền thông số, mạng xã hội” theo sự chỉ đạo của Thủ tướng Phạm Minh Chính tại Chương trình thăm và làm việc tại Hội Nhà báo Việt Nam ngày 13-6, nhân kỷ niệm 98 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21-6-1925 - 21-6-2023).

Bảo Anh