Đặc sắc kho tàng di sản Hán Nôm trên đất xứ Thanh

Những bút tích của bậc đế vương, văn nhân, nho sĩ còn lưu giữ trên các vách núi, hang động, những sắc phong, sách cổ, thần tích, đại tự, câu đối, gia phả... là minh chứng sinh động, thuyết phục về kho tàng di sản Hán - Nôm độc đáo trên mảnh đất xứ Thanh.

Sắc phong lưu giữ tại đền Đề Lĩnh.

Trên vùng đất Tây Đô, ngoài Di sản văn hóa thế giới Thành Nhà Hồ nổi danh còn có nhiều danh lam thắng cảnh, di tích lịch sử - văn hóa và hệ thống các lễ hội truyền thống đặc sắc. Trong đó, quần thể danh thắng, di tích Kim Sơn với 29 ngọn núi liên kết, nhiều hang động kỳ vĩ cùng dòng suối Ấu thơ mộng, ngôi chùa linh thiêng... như tuyệt tác của tạo hóa. Có lẽ bởi vậy mà từ xa xưa, quần thể danh thắng Kim Sơn đã thu hút các bậc tao nhân, mặc khách đến tham quan, vãn cảnh, để lại bút tích khắc trên đá là các bài thơ, bài ký...

Theo tư liệu khảo sát của nhóm tác giả Hồng Phi - Hương Nao, ở khu vực động Ngọc Kiều (núi Kim Sơn), ngoài 3 chữ Hán ghi tên động, mỗi chữ có chiều rộng khoảng 0,2m, thì ấn tượng hơn cả là 2 bài ký được khắc lên đá trong lòng động.

Trong đó, ngay khu vực chính giữa động còn có bài ký “Chơi động Kim Sơn” của Bùi Ân Niên, tức Bùi Văn Dị, người Phủ Lý, Hà Nam (cũ), đỗ tiến sĩ, là một nhà nho nổi tiếng về văn chương. Nội dung bài ký ghi lại những ấn tượng, cảm xúc của ông khi ghé thăm động Kim Sơn: “Ở đây cả núi đều là động, động nào cũng có cái kỳ lạ riêng! Sâu mà sáng sủa, âm u mà thanh tú, cầu mống đường mây, anh linh lui tới, ghế châu giường bạc, sáng loáng một vùng... Đẹp nhất vẫn là thủy động. Phía trên có vòm che vững như bàn thạch. Phía dưới là đầm nước trong veo. Nhìn lên là bầu trời cao rộng, có ánh mặt trời soi sáng. Bên cạnh là những phòng vách, có thể chứa được nhiều người. Cảnh vật uyển chuyển quanh co như con giao long đang nằm cuộn bên trong”.

Khả năng ngôn ngữ, những rung cảm tinh tế trong tâm hồn người viết bài ký đã nâng tầm vẻ đẹp Kim Sơn: “Bây giờ mưa lất phất cũng vừa tạnh. Gió nhẹ sóng êm, mấy chục chiếc thuyền nhỏ của dân quê như đang mở cờ trong bụng. Rồi thì khách và những người đến giúp việc, sẵn có đàn gảy mang theo, cùng gõ vào mạn thuyền mà hát, vang dậy cả núi rừng. Sau đó, rời thuyền lên lầu, tựa song nhìn ngắm. Nơi liền kề là mấy khóm trúc xanh, phía non xa là ngàn mai hồng thắm. Giọng ca người đốn củi, cùng tiếng hát của trẻ chăn trâu, lẫn quất trong chiều hôm bảng lảng”.

Ngoài bút tích khắc trên vách đá, xứ Thanh còn có kho tàng di sản Hán - Nôm với đa dạng các loại hình: văn bia, thần tích, thần sắc, sắc phong, gia phả, các loại sách văn học, y học... Trong đó, sắc phong hàm chứa những câu chuyện lịch sử đặc sắc gắn với dấu ấn những vương triều Việt và hệ thống các danh nhân, thần linh của xứ Thanh.

Ở Việt Nam, sắc phong xuất hiện từ nửa cuối thế kỷ XV với 2 loại phổ biến nhất là dùng để phong cấp, ban thưởng chức tước, giao nhận nhiệm vị (tức ban phong cho các công thần đang tại thế, tại vị) và sắc phong thần - cả nhân thần (những người có công trạng với đất nước, với Nhân dân) và thiên thần trong tín ngưỡng dân gian.

Dọc dài khắp dải đất xứ Thanh, ngoài hệ thống các sắc phong được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh, Thư viện tỉnh Thanh Hóa, nhiều sắc phong được cộng đồng gìn giữ, bảo quản tại các di tích lịch sử - văn hóa trong không gian văn hóa làng, xã. Ví dụ như tại ngôi đền Đề Lĩnh (phường Sầm Sơn) - nơi lưu dấu ấn về cuộc đời và sự nghiệp của vị tướng Đường Công Quang Lộc. Tại đây đang lưu giữ 7 đạo sắc phong từ thời Lê, thời Nguyễn. Hay tại nghè Vĩnh Gia (xã Hoằng Giang), ngoài một số câu đối được viết bằng chữ Hán thì hàng chục đạo sắc phong từ thời Lê đến thời Nguyễn được chính quyền địa phương và các thế hệ người dân nơi đây xem như báu vật. Trong đó, nhiều bản sắc phong đã được dịch nghĩa, nội dung chủ yếu ca ngợi công lao to lớn của các vị thần được thờ tại nghè...

Kho tàng di sản Hán - Nôm ở Việt Nam nói chung, xứ Thanh nói riêng rất đa dạng, phong phú về loại hình, đặc sắc về nội dung, có giá trị lớn lao về lịch sử - văn hóa, ngôn ngữ, phản ánh sự vận động và phát triển của làng xã với các thiết chế văn hóa - xã hội, tín ngưỡng, mối quan hệ dòng tộc, gia phong - nếp nhà...

Bài và ảnh: Hoàng Linh

Bài viết sử dụng tư liệu trong các cuốn sách: “Những bút tích Hán - Nôm hiện còn ở các hang động, vách núi xứ Thanh” (chép nguyên bản, phiên âm, dịch và chú thích) của nhóm tác giả Hồng Phi - Hương Nao (đồng chủ biên), 2018, NXB Thanh Hóa; “Sắc phong lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa”, Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa, 2020, NXB Thanh Hóa.