Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý

Sống thời Lê sơ, Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý có công dẹp “loạn Nghi Dân”, đưa Hoàng tử Lê Tư Thành lên ngôi (tức vua Lê Thánh Tông). Bên cạnh đó, ông còn có công đánh dẹp Chiêm Thành, giúp vua mở mang bờ cõi và đắp đê, khai khẩn vùng đất ven biển quê hương.

Di tích lịch sử nhà thờ họ Lê Nhân được tôn tạo khang trang.

Lê Nhân Quý quê làng Kim Cốc phường Mai Lâm (thị xã Nghi Sơn cũ), nay thuộc phường Hải Bình. Cha ông là Lê Nhân Thực vốn người miền ngoài, khi cuộc kháng chiến chống Minh của vương triều Hồ thất bại, ông đã đưa cả gia đình vào phía Nam Thanh Hóa ẩn cư. Theo phả ký dòng họ Lê Nhân, cụ Lê Nhân Thực đưa toàn gia quyến về vùng đất dưới chân núi Tháp dựng trại, làm nhà ở cố định. Và tại đây, vốn là người có tài về quân sự, cụ đã tổ chức Nhân dân trong vùng thành những đội dân binh để canh giữ làng xóm, bảo vệ thành quả lao động và trấn giữ vùng bờ biển Nam Thanh - Bắc Nghệ, một vị trí yết hầu quan trọng thời bấy giờ.

Tại vùng đất phía Nam xứ Thanh, ông Lê Nhân Thực đã lấy thêm người vợ là con gái họ Đỗ, sinh ra Lê Nhân Quý. Tương truyền, cậu bé Lê Nhân Quý từ nhỏ đã thông minh, nhanh nhẹn hơn chúng bạn. Với tài võ nghệ, ông Lê Nhân Thực đã truyền dạy cho con trai Nhân Quý. Bên cạnh học võ, chàng trai Nhân Quý còn được ông ngoại - một người giỏi chữ nghĩa dạy cho văn chương. Lớn lên, Lê Nhân Quý từng là Giám sinh Quốc Tử giám.

Cũng theo phả ký dòng họ Lê Nhân, Lê Nhân Quý từng trúng khoa Hoành từ và được bổ nhiệm làm quan. Về khoa Hoành từ, theo sử gia Phan Huy Chú trong sách Lịch triều Hiến chương loại chí, đại ý: Khoa Minh kinh, Hoành từ đại khái chỉ tùy tài chọn dùng, không bó buộc. Hoành từ lời văn dồi dào, rộng rãi, tỏ ra có học lực cao sâu. Thi Hoành từ để chọn người văn hay học rộng.

Lê Nhân Quý từng trải qua nhiều chức quan, như: Tri huyện Thụy Anh, Tri phủ Thiệu Thiên, Sơn Tây xứ Tán trị công thần, Thừa chính sứ ty Tham Chính, Hàn lâm viện kiêm Đông các Đại học sỹ, Tổng tri Ngự tiền Trung quân, Quan nội hầu.

Một trong số các hiện vật còn lưu giữ tại nhà thờ họ Lê Nhân.

Nhà Lê sơ dưới thời vua Lê Thái Tông bắt đầu xuất hiện những mâu thuẫn. Đặc biệt sau khi vua Lê Thái Tông đột ngột qua đời, Thái tử Bang Cơ mới ba tuổi lên ngôi (tức vua Lê Nhân Tông), Thái hậu Nguyễn Thị Anh buông rèm nhiếp chính thì những mâu thuẫn, đấu đá, tranh giành quyền lực càng trở nên gay gắt. Đến khi vua Nhân Tông trưởng thành, thực sự nắm quyền trị vì thì biến cố xảy đến. “Kỷ Mão, năm thứ 6 (1459), mùa Đông, tháng 10, ngày mùng 3, Lạng Sơn vương Nghi Dân đêm bắc thang chia ba đường lên thành cửa Đông, vào trộm cung cấm. Vua và Tuyên từ Hoàng Thái hậu đều bị giết” (sách Đại Việt sử ký toàn thư).

Việc Lê Nghi Dân giết em trai, tranh quyền đoạt vị khiến lòng người bất phục, quan lại trong triều bàn kế lật đổ. Tuy nhiên, việc bại lộ khiến nhiều người bị giết hại. Về sau, các quan đại thần trong triều đã bí mật bàn bạc, chuẩn bị cẩn trọng. Về sự kiện dẹp loạn Nghi Dân, theo sách Đại Việt thông sử: Đến tháng 6, các vị đại thần có công lao cũ là các vị Khai phủ Nghi đồng Tam ty Nhập nội kiểm hiệu Thái phó Bình chương quân quốc trọng sự, Á quận hầu Thái bảo Nguyễn Xí, Đinh Liệt, Nhập nội Kiểm hiệu Thái úy Bình chương quân quốc trọng sự, Á thượng hầu Lê Lăng.... Quan nội hầu Lê Nhân Quý... cùng bí mật bàn nhau việc lật đổ.

Sau khi giết những kẻ phản nghịch, các quan đại thần trong triều đã đồng lòng tôn Hoàng tử Lê Tư Thành lên ngôi - tức vua Lê Thánh Tông. Lê Nghi Dân bị giáng xuống làm Lệ Đức hầu. PGS.TS Nguyễn Minh Tường với bài viết Hành trạng và sự nghiệp của Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý (sách Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý danh nhân lịch sử thời Lê sơ thế kỷ XV) khẳng định: “Với việc làm trên, Lê Nhân Quý đã cùng với các vị đại thần khác như Nguyễn Xí, Đinh Liệt... góp phần quyết định trong việc chấm dứt cuộc khủng hoảng, mâu thuẫn nội bộ kéo dài dưới triều các vua Lê Thái tông, Lê Nhân tông, Lê Nghi Dân và quan trọng hơn, đưa vương triều bước vào thời kỳ thịnh trị với việc lập Hoàng tử Tư Thành, tức Lê Thánh tông lên làm vua vào năm 1460”.

Vua Lê Thánh Tông lên ngôi khi tuổi còn trẻ. Lợi dụng điều này, vua nước Chiêm Thành ở phía Nam là Trà Toàn đã nhiều lần đem quân thủy, bộ đánh cướp các vùng đất và biên giới Đại Việt. Vì thế, sau thời gian ổn định việc triều chính, xây dựng lực lượng, an dân, vua Lê Thánh Tông đã dẫn binh chinh phạt Chiêm Thành. Vào năm 1470, 1471, vua Lê Thánh Tông dẫn đại binh tiến thẳng vào thành Chà Bàn (Đồ Bàn) của Chiêm Thành, bắt sống vua Chiêm Thành và hàng vạn quan quân...

Theo phả ký dòng họ Lê Nhân, trong lần vua Lê Thánh tông chinh phạt Chiêm Thành, Lê Nhân Quý cũng trực tiếp tham gia và góp công vào sự nghiệp “bình Chiêm”, mở rộng biên giới phía Nam của Đại Việt. “Sử cũ không thấy chép đến tên Lê Nhân Quý nhưng điều này có thể tin là sự thực, vì năm 1460 ông đã là một võ quan cao cấp... Như vậy vào năm 1470, nếu không có sự kiện gì đặc biệt xảy ra, thì Lê Nhân Quý có thể sẽ được thăng chức Võ quan cao cấp vào trật Chánh tam phẩm như Đô Chỉ huy sứ, hoặc Đô Tổng binh sứ chẳng hạn. Và ông được vua Lê Thánh Tông lựa chọn là một trong những viên tướng thân cận đi đánh Chiêm Thành là điều dễ hiểu” (sách Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý danh nhân lịch sử thời Lê sơ thế kỷ XV).

Các thế hệ dòng họ Lê Nhân ở làng Kim Cốc xưa (nay thuộc phường Hải Bình) luôn nhắc nhớ nhau về công lao tiền nhân.

Dưới thời Hồng Đức, vua Lê Thánh Tông bên cạnh việc dẹp yên những quấy phá ở biên giới, mở mang bờ cõi đất nước thì nhà vua còn chú trọng đến phát triển kinh tế, các ngành nghề thủ công, nông nghiệp. Nhà Lê khuyến khích việc khẩn hoang ở các vùng đất ven biển. Thực hiện chủ trương vua ban, Lê Nhân Quý bấy giờ dù đã có tuổi nhưng vẫn tổ chức Nhân dân ở vùng phía Nam xứ Thanh quê hương ông (cùng sự hỗ trợ của quân lính triều đình) đắp đê Hoàng Các. “Đê Hoàng Các chạy từ Đông núi Tháp đến Mả Nghè... Đê hoàn thành có tác dụng thau chua, rửa mặn tạo nên một khu đồng ruộng phì nhiêu trải dài từ đê Hoàng Các đến chân núi Đòn, ước khoảng hơn một nghìn mẫu Bắc Bộ” (sách Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý danh nhân lịch sử thời Lê sơ thế kỷ XV).

“Làm quan trải 3 triều vua, với tài năng và sự tận hiến, Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý được vua tin quý, sử sách lưu danh và người dân trong vùng tự nhắc nhớ. Ở các triều đại về sau, ông nhiều lần được ban sắc phong. Hiện nay, tại nhà thờ dòng họ Lê Nhân ở Kim Cốc còn lưu giữ một số đạo sắc phong và hiện vật cổ xưa. Con cháu dòng họ Lê Nhân ở vùng đất Kim Cốc và người dân trong làng luôn tự hào khi nhắc đến công lao của các bậc tiền nhân, đặc biệt là Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý. Hằng năm vào ngày 5/2 (âm lịch), người dân Kim Cốc lại trở về Di tích lịch sử nhà thờ họ Lê Nhân tổ chức lễ hội (lễ tế xuân)” - ông Lê Trọng Tấn, trưởng tộc dòng họ Lê Nhân chia sẻ.

(Bài viết có tham khảo, sử dụng nội dung trong sách Đông các Đại học sỹ Lê Nhân Quý danh nhân lịch sử thời Lê sơ thế kỷ XV, NXB Thanh Hóa, 2010; và một số tài liệu lưu giữ tại dòng họ).

Bài và ảnh: Trang Bùi