Mùa ruộng nghỉ

Những ngày này các thửa ruộng bậc thang ở phía Tây Xứ Thanh không còn sắc vàng rực rỡ của mùa gặt, cũng chưa tới thời điểm nước đổ, nhưng chính những khoảng lặng này lại khiến ruộng bậc thang hiện lên với vẻ đẹp nguyên sơ, dung dị.

Mùa “nghỉ ngơi” của ruộng bậc thang

Tháng 12 ở miền Tây Thanh Hóa mang một vẻ đẹp rất khác. Không còn sắc vàng óng ả của mùa thu hoạch, cũng chưa tới mùa dẫn nước chuẩn bị cho vụ mới. Những thửa ruộng bậc thang lúc này phơi mình trong cái se lạnh đặc trưng vùng cao, bờ ruộng trơ màu đất nâu, mặt ruộng trải lớp mùn bạc màu sau vụ mùa. Nhìn từ xa từng mảng ruộng xếp tầng vẫn uốn lượn theo sườn núi, gợi nhắc về một năm lao động đã qua và hứa hẹn một vòng quay mùa vụ mới đang chờ phía trước.

Ở thời điểm tưởng như “yên ngủ” nhất của ruộng bậc thang, du khách lại có cơ hội cảm nhận rõ nhất sự đồ sộ, sự kỳ công và tri thức bản địa kết tinh trong từng bậc ruộng. Không còn phân tâm bởi những màu vàng, màu xanh rực rỡ, người ta có thể nhìn sâu vào cấu trúc tầng tầng lớp lớp bám theo triền núi để cảm nhận công trình mà bao thế hệ đã khai phá. Trên từng bờ đất, từng mặt ruộng là dấu vết lao động của người dân bản địa. Đứng giữa không gian này, du khách dễ hình dung ra sự tươi tốt của mùa nước đổ hay sắc vàng rực rỡ của mùa lúa chín. Cũng ở thời điểm mùa nghỉ ruộng cuối năm du khách lại có cơ hội hiểu sâu hơn về tri thức làm ruộng bậc thang, thứ tri thức mà người Thái, người Mường, người Mông khắc ghi vào chính núi rừng quê hương.

Để thấy hết sự kỳ công của ruộng bậc thang xứ Thanh, du khách cần nhìn tới những vùng có quy mô lớn như xã Quang Chiểu, xã Yên Thắng hay các bản nằm trong vùng lõi Pù Luông. Ở mỗi nơi, ruộng mang một sắc thái riêng.

Xã Quang Chiểu được xem là “thung lũng ruộng bậc thang” lớn nhất với 416 hecta. Đây cũng là vùng trồng nhiều giống lúa địa phương, đặc biệt là lúa nếp Cay Nọi, sản phẩm OCOP 3 sao. Mỗi hạt gạo Cay Nọi chứa cả hương núi, vị trời và bàn tay khéo léo của người Mông, người Thái bao đời bám ruộng.

Ở vùng lõi Pù Luông, ruộng bậc thang nằm xen giữa rừng xanh, tạo nên cảnh sắc vừa hùng vĩ vừa lãng mạn. Dù là mùa nào, Pù Luông cũng thu hút du khách bởi vẻ hoang sơ độc đáo và nhịp sống tĩnh lặng của bản người Thái.

Ở xã Yên Thắng ruộng bậc thang lại hiện lên mềm mại hơn, trải dài bên những bản người Thái hiền hòa. Ruộng nơi đây được ví như “tuyệt tác mảng màu” của đại ngàn. Khi là xanh non mướt mát, khi lại vàng ươm như mật. Cuối năm, ruộng chuyển sang màu đất trầm; thế nhưng chính lúc này, hình khối các bậc thang lại lộ rõ nhất, đẹp theo kiểu mộc mạc, cổ điển.

Theo các nhà nghiên cứu, ruộng bậc thang là phương thức canh tác lúa nước đặc thù của vùng núi. Người dân dựa vào các sườn đồi, sườn núi, san gạt đất thành các vạt đồng mức chạy liền nhau theo kiểu bậc thang. Bờ ruộng được đắp bằng đất hoặc xếp đá hộc, mặt ruộng càng lên cao càng thu nhỏ để đảm bảo giữ nước và chống xói mòn.

Phần quan trọng nhất của ruộng bậc thang chính là hệ thống mương máng dẫn nước, mạch sống của cả cánh đồng. Ở nhiều bản làng miền Tây Xứ Thanh những máng nước bằng luồng, bằng nứa vẫn còn được sử dụng. Nước từ các khe suối, theo vòng quay của guồng nước được đưa lên máng, chảy qua từng bậc ruộng, tạo thành hệ thống tự nhiên nhưng vô cùng khoa học.

Guồng nước mùa suối cạn

Hàng năm, khi ruộng bậc thang bước vào mùa nghỉ, ông Vi Văn Thành ở bản Ngàm Pốc, xã Yên Thắng, tỉnh Thanh Hóa lại tranh thủ sửa bờ, nạo mương, kiểm tra những đoạn đá đắp và guồng nước để chuẩn bị cho mùa nước đổ vào khoảng tháng 4 năm sau. Ít ai biết rằng, để có được những thửa ruộng đều đặn, bền chắc như hôm nay, bà con nơi đây đã dành rất nhiều thời gian và công sức gìn giữ qua nhiều thế hệ. Bên cạnh việc giữ bờ, giữ đất, họ còn duy trì hệ thống dẫn nước truyền thống để tưới tiêu cho từng thửa ruộng. Những chiếc guồng nước, hay cọn nước, vì thế giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Giữa dòng suối cạn, ông Thành tranh thủ gia cố lại chiếc guồng nước. Ông thay lại từng nan tre, chỉnh cho trục quay đều hơn để dòng nước chảy ổn định khi mùa vụ bắt đầu.

Ông Vi Văn Thành gia cố guồng nước chuẩn bị cho mùa vụ mới

Không chỉ mang giá trị sản xuất nông nghiệp, ruộng bậc thang xứ Thanh còn là điểm nhấn quan trọng trong phát triển du lịch sinh thái cộng đồng. Những năm gần đây, các bản làm homestay như bản Năng Cát xã Linh Sơn, bản Đôn, Kho Mường xã Pù Luông, bản Hiêu xã Cổ Lung, hay các bản người Mông ở Mường Lát thu hút đông đảo du khách tìm đến trải nghiệm.

Từ các hành trình trekking xuyên ruộng, các tour tham quan mùa gặt, đến những bữa cơm bên nhà sàn với xôi nếp, thịt nướng, măng rừng... tất cả hòa lại tạo nên sức hút đặc biệt của ruộng bậc thang trong mắt du khách trong và ngoài nước.

Dịp cuối năm là thời điểm các địa phương đánh giá lại hoạt động du lịch, chuẩn bị kế hoạch cho mùa du lịch mới bắt đầu từ tháng 4 đến tháng 10 năm sau. Với ruộng bậc thang, đó là khoảng thời gian để làm mới cảnh quan, chuẩn bị đón những đợt khách lớn của mùa lễ hội văn hóa, mùa nước đổ, mùa lúa xanh, mùa lúa vàng. Ruộng bậc thang chính là “mặt tiền” để quảng bá hình ảnh miền Tây xứ Thanh.

Ruộng bậc thang và guồng nước những ngày cuối năm.

Giữ gìn ruộng bậc thang hôm nay cũng đồng nghĩa với việc đối diện nhiều thách thức, từ biến đổi khí hậu, sự thiếu hụt lao động trẻ đến những thay đổi trong tập quán canh tác. Tuy vậy, du lịch sinh thái cộng đồng đang mở ra thêm sinh kế, tạo động lực để người dân gắn bó với ruộng đồng. Cùng với đó, những tri thức bản địa về dẫn nước, đắp bờ, chọn giống lúa tiếp tục được trao truyền bền bỉ qua từng mùa vụ.

Dưới nắng vàng mùa gặt hay trong cái se lạnh cuối năm, ruộng bậc thang vẫn mang vẻ đẹp bắt nguồn từ những điều bình dị. Nếu được gìn giữ và phát huy đúng cách, nét đẹp ấy sẽ trở thành một tài sản bền vững của du lịch Thanh Hóa.

Minh Quyên