Trên đất Quan Hoàng xưa

Thuộc đất Quan Hoàng xưa, xã Vĩnh Quang (Vĩnh Lộc) nằm bên tả ngạn sông Mã. Vùng đất cổ với lợi thế “cận lộ, cận giang” từng một thuở phát triển sôi động. Nơi đây cũng là miền quê với nhiều nét đẹp văn hóa được lưu giữ.

Nghè Cẩm Hoàng xã Vĩnh Quang là di tích mang đậm dấu ấn kiến trúc thời Nguyễn.

Từ trung tâm huyện Vĩnh Lộc, đi về phía Bắc khoảng 8km là đến Vĩnh Quang. Vùng đất cổ nằm bên sông Mã, có núi, có sông và cả đồng ruộng tươi tốt được bồi đắp bởi phù sa sông Mã, tạo cho Vĩnh Quang “bức tranh” phong cảnh làng quê hài hòa.

Vĩnh Quang trước đây thuộc huyện Cẩm Thủy. Vào đầu thời nhà Nguyễn, Cẩm Thủy được chia thành các tổng, trong đó có tổng Quan Hoàng. Đến đời vua Đồng Khánh (nhà Nguyễn), xã (làng) Quan Hoàng thuộc tổng Quan Hoàng. Xã Quan Hoàng khi xưa rộng lớn, sau nhiều lần chia tách thì Vĩnh Quang ngày nay được xác định là trung tâm của đất Quan Hoàng.

Vùng đất Vĩnh Quang có con người đến khai phá, sinh sống từ sớm. Truyền ngôn tại địa phương cho biết, trên đất Vĩnh Quang xưa có nhiều làng cổ xưa như làng Dễnh, làng Múc, làng Đống... Biến thiên lịch sử và thời gian khiến cho dân cư nơi đây không tránh khỏi việc phiêu tán, sau đó lại tái lập làng. Theo các tài liệu lưu giữ tại địa phương, lớp dân cư mới ở Vĩnh Quang hiện nay, như dòng họ Phạm đã đến Vĩnh Quang sinh sống khoảng 5 thế kỷ. Về sau có thêm họ Nguyễn, họ Tào, họ Chu...

Khu đất mà các dòng họ đến sống đầu tiên ở Vĩnh Quang là một khu đất cao nằm bên bờ sông Mã, gọi là gò Lê. Quá trình sinh cơ lập nghiệp dần dần trở thành làng xóm, gọi là làng Vàng. Làng Vàng sau này gọi là làng Quan Hoàng. Quan Hoàng có lợi thế đất đai phì nhiêu và rộng rãi, có điều kiện khai phá, phát triển sản xuất nên nhiều dòng họ lần lượt đến đây sinh sống, phát triển thành nhiều xóm... Quan Hoàng trở thành một làng lớn có tới 4 giáp (giáp Nhất, giáp Nhì, giáp Ba, giáp Tư - còn gọi là giáp Hạ).

Tại nghè Cẩm Hoàng thờ Thành hoàng làng Trịnh Ra và Long Uyên tôn thần.

Trên địa bàn xã Vĩnh Quang có gần 4km sông Mã chảy qua. Khi giao thông đường bộ còn nhiều khó khăn, giao thông đường thủy trên sông Mã giữ vai trò quan trọng trong việc vận chuyển hàng hóa giữa miền núi và miền xuôi. Với lợi thế nằm cận kề sông Mã, khá thuận lợi cho việc giao thương, đến cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, nhằm phục vụ cho mục đích khai thác thuộc địa, thực dân Pháp đã cho mở tuyến đường mới từ tỉnh lỵ Thanh Hóa qua Thiệu Hóa, Yên Định, lên Vĩnh Lộc. Rồi từ đây, những con đường lại được mở trên đất Phong Ý (thuộc Cẩm Thủy ngày nay) sang tận Sầm Nưa (Lào). Con đường ấy chạy qua đất Quan Hoàng (Vĩnh Quang ngày nay), nhờ đó tạo thêm thuận lợi cho việc đi lại, giao thương. Bấy giờ, Vĩnh Quang mang lợi thế “cận lộ, cận giang”.

Cũng chính bởi thuận lợi “cận lộ, cận giang” mà Quan Hoàng xưa là nơi gặp gỡ giao thương và cả hẹn hò của trai gái yêu nhau. Nơi đây, có chợ tình duyên Quan Hoàng nổi tiếng một thuở, gắn liền với đó là chuyện tình Nàng Nga - Đạo Hai Mối nổi tiếng trong truyện thơ dân gian Mường.

Chàng Hai Mối và nàng Nga là đôi trai tài gái sắc. Chợ Quan Hoàng là nơi gặp gỡ và nảy nở tình yêu của đôi bạn trẻ. Tình yêu của họ đẹp, nhưng gặp phải sự ngăn cản bởi gia đình và những quan niệm xã hội hà khắc thời bấy giờ... Chuyện tình nàng Nga chàng Hai Mối về sau được người Mường khắp các bản làng kể lại, đi vào đời sống dân gian, trở thành truyện thơ Nàng Nga - Đạo Hai Mối được yêu thích. Và chợ Quan Hoàng bên sông Mã còn được gọi là chợ tình duyên.

Tác giả Hoàng Minh Tường trong sách “Về miền du lịch xứ Thanh”, đã viết: “Xứ Thanh có một loại chợ tương đối đặc biệt đó là chợ Quan Hoàng - chợ tình duyên, nơi gặp gỡ và kết duyên của Nàng Nga và Hai Mối. Chợ này nằm bên dòng sông Mã, thuộc Cẩm Hoàng, Cẩm Thủy là địa bàn cư trú của người Mường - Việt, nay thuộc Cẩm Hoàng xã Vĩnh Quang, huyện Vĩnh Lộc và Cẩm Vân, huyện Cẩm Thủy”.

Khu vực chợ Quan Hoàng khi xưa, ngày nay thuộc (một phần) làng Cẩm Hoàng xã Vĩnh Quang. Dẫn chúng tôi ra nơi được cho là địa điểm họp chợ Quan Hoàng trước đây, ông Phạm Xuân Phàu, một người cao niên ở địa phương, cho biết: “Chợ tình Quan Hoàng giờ không còn, song dấu tích và những chuyện kể về chợ thì vẫn được người dân nhắc nhớ, kể lại cho con cháu”.

Người dân Quan Hoàng xưa, Vĩnh Quang ngày nay trong dặm dài phát triển, cùng nỗ lực mưu sinh đã không ngừng tạo dựng, vun đắp các giá trị văn hóa truyền thống. Ở Vĩnh Quang trước đây có hệ thống các công trình kiến trúc gắn liền với đời sống tín ngưỡng, tinh thần của người dân địa phương. Người có tuổi ở Vĩnh Quang đến nay còn kể, ở làng Quan Hoàng xưa có nghè dài 7 gian, chạm trổ tứ linh lộng lẫy và đình làng 5 gian uy nghi... Tuy nhiên, trải qua chiến tranh, đến nay ở Vĩnh Quang chỉ còn nghè Cẩm Hoàng - một công trình kiến trúc gỗ giá trị.

Nằm ở trung tâm đất Quan Hoàng xưa, “bức tranh” làng quê ở Vĩnh Quang vẫn giữ được nhiều nét đẹp truyền thống.

Nghè Cẩm Hoàng được dựng dưới triều vua Tự Đức. Đến đầu thế kỷ XX thì được dựng bằng gỗ kiên cố. Di tích tọa lạc trên thế đất cao và bằng phẳng với tiền đường và hậu cung. Tiền đường được chống đỡ bởi hệ thống cột gỗ chắc chắn. Công trình kiến trúc gỗ thời Nguyễn nổi bật bởi các mảng chạm khắc tứ linh (long, ly, quy, phượng) và tứ quý (tùng, cúc, trúc, mai) tinh xảo và mềm mại. Đi qua thời gian, nghè Cẩm Hoàng vẫn giữ được cơ bản nét đẹp kiến trúc, chạm khắc vốn có.

Bên cạnh di tích nghè Cẩm Hoàng thì hát múa chèo là một trong những nét đẹp văn hóa truyền thống lâu đời của người dân đất Quan Hoàng. Bà Phạm Thị Thúy, trưởng thôn Cẩm Hoàng 1, tự hào: “Lễ hội kỳ phúc làng Cẩm Hoàng diễn ra vào mùng 6 tháng 2 (âm lịch). Trong lễ hội, bên cạnh các trò chơi dân gian, còn có trò diễn chèo chải đặc sắc, hấp dẫn người xem...” n

Bài viết có tham khảo, sử dụng nội dung trong sách Lịch sử xã Vĩnh Quang; cùng một số tài liệu lưu giữ tại địa phương.

Bài và ảnh: Khánh Lộc