Độc lập, Tự do trong thơ Hồ Chí Minh

Những năm tháng Bác Hồ hoạt động ở nước ngoài, tìm đường cứu nước “Người đi hỏi bóng cờ châu Mỹ, châu Phi/ Những đất tự do, những trời nô lệ/ Những con đường cách mạng đang tìm đi” (Chế Lan Viên) thì những chữ Độc lập, Tự do xuất hiện trong các bài thơ, bài ca của Bác như “Việt Nam yêu cầu ca, Bấy lâu mơ ngủ mãi chưa thôi, Đã làm cách mạng chớ lôi thôi” thể hiện một khát vọng lớn lao, một ước mơ cháy bỏng. Độc lập, Tự do đối với Bác là cả một quá trình nhận thức, một quá trình thực hiện.

Những năm tháng Bác Hồ hoạt động ở nước ngoài, tìm đường cứu nước “Người đi hỏi bóng cờ châu Mỹ, châu Phi/ Những đất tự do, những trời nô lệ/ Những con đường cách mạng đang tìm đi” (Chế Lan Viên) thì những chữ Độc lập, Tự do xuất hiện trong các bài thơ, bài ca của Bác như “Việt Nam yêu cầu ca, Bấy lâu mơ ngủ mãi chưa thôi, Đã làm cách mạng chớ lôi thôi” thể hiện một khát vọng lớn lao, một ước mơ cháy bỏng. Độc lập, Tự do đối với Bác là cả một quá trình nhận thức, một quá trình thực hiện.

Tại hội nghị Đảng Xã hội Pháp, sau khi bỏ phiếu tán thành Đệ tam Quốc tế, Ông Nguyễn⁽¹⁾ (tức Bác Hồ sau này) đã nói với người đảng viên, nữ chiến sĩ Rônơ, chuyên ghi tốc ký trong các hội nghị của Đảng: Tôi không hiểu chị nói thế nào là chiến lược, chiến thuật và nhiều điểm khác. Nhưng tôi hiểu rõ một điều Đệ tam Quốc tế rất chú ý đến vấn đề giải phóng thuộc địa. Đệ tam Quốc tế sẽ giúp đỡ các dân tộc bị áp bức giành tự do và độc lập. Còn Đệ nhị Quốc tế không hề nhắc đến vận mạng các thuộc địa. Vì vậy tôi đã bỏ phiếu tán thành Đệ tam Quốc tế. Tự do cho đồng bào tôi, độc lập cho Tổ quốc tôi, đấy là tất cả những điều tôi muốn; đấy là tất cả những điều tôi hiểu⁽²⁾.

Chủ tịch Hồ Chí Minh chụp ảnh chung với các cháu thiếu nhi Việt Nam và quốc tế (12/1955).

Khi đã có hướng, đã tìm được đường, Bác tìm cách sang Liên Xô mong gặp được Lênin, rồi về Quảng Châu (Trung Quốc) và lần về Tổ quốc. Trước khi rời Paris đi Mátcơva, Bác để lại một bức thư dài cho các đồng chí Xênêgan, Angiêri, Marốc, Mangát những người cùng làm việc với Bác trong tòa báo Người cùng khổ, cơ quan ngôn luận của Hội liên hiệp thuộc địa tại Pháp: Mặc dù chúng ta là những người khác giống, khác nước, khác tôn giáo, chúng ta đã thân yêu nhau như anh em, chúng ta chung một nỗi đau khổ: Sự bạo ngược của chế độ thực dân, chúng ta tranh đấu cho lý tưởng chung: Giải phóng đồng bào chúng ta và giành độc lập cho Tổ quốc chúng ta. Đối với tôi câu trả lời đã rõ ràng: Trở về nước, đi vào quần chúng, thức tỉnh họ, đoàn kết họ, huấn luyện họ, đưa họ ra đấu tranh giành tự do, độc lập⁽³⁾. Về nước Bác đã làm đúng như đã nói, Bác tập trung cho công việc tập hợp quần chúng, gây dựng phong trào, tổ chức lực lượng; tuyên truyền giác ngộ, vận động mọi tầng lớp trong nước đoàn kết đấu tranh dưới ngọn cờ của Mặt trận Việt Minh.

Độc lập, Tự do đang đứng trước vận hội lớn gắn liền với Tổ quốc hiện tại, với mỗi nhà, với mọi người, trở thành lý tưởng chung của thời đại Lửa cách mạng sáng choang bờ cõi/ Chiếu lên cờ độc lập, tự do (Nhóm lửa). Toàn dân tộc ta đã vùng lên làm cuộc cách mạng tháng Tám thắng lợi và ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình lịch sử, Bác Hồ đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, trịnh trọng tuyên bố trước thế giới: Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy⁽⁴⁾.

Khát vọng đã thành hiện thực, một kỷ nguyên mới của nước ta đã mở ra - kỷ nguyên độc lập, tự do. Bác mừng, cả dân tộc vui mừng nhưng không chủ quan, không vì say chiến thắng mà quên chặng đường dài đang ở phía trước. Bởi thế những bài thơ Bác viết ở thời điểm này lời mừng rất kín đáo, Bác dùng Lời chúc vừa truyền thống, vừa có ý nhắc nhở mà lại rất tự nhiên:

Độc lập đầy vơi ba chén rượu,

Tự do vàng đỏ một rừng hoa.

Muôn nhà chúc tết xuân dân chủ,

Cả nước hoan nghênh phúc cộng hòa.

Ta chúc nhau rồi ta nhớ chúc,

Những người chiến sĩ ở phương xa

(Tặng báo Quốc gia)

Chẳng bao lâu, chỉ sau khi Nam bộ giành chính quyền chưa đầy 30 ngày, toàn dân tộc ta buộc phải tiến hành cuộc trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, rồi tiếp đến kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đằng đẵng suốt 30 năm để giữ vững quyền tự do, độc lập. Trong những năm kháng chiến, xây dựng và đấu tranh thống nhất đất nước, cứ mỗi năm mới đến, Bác đều có thơ chúc tết đồng bào cả nước. Tinh thần chủ đạo của những bài thơ chúc tết là kêu gọi:

Toàn dân đại đoàn kết,

Cả nước dốc một lòng;

Thống nhất chắc chắn được,

Độc lập quyết thành công

(Thơ chúc Tết Mậu Tý - 1948).

Những năm cuối của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, vào giai đoạn quyết định, thơ Bác như lời hịch thiêng liêng cổ vũ quân và dân ta xốc tới giành thắng lợi hoàn toàn:

Vì độc lập, vì tự do

Đánh cho Mỹ cút, đánh cho nguỵ nhào.

Tiến lên! chiến sĩ, đồng bào!

Bắc Nam sum họp xuân nào vui hơn

(Mừng xuân - 1969).

Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đại biểu nữ tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ I (4/1950).

Thơ Bác là biểu hiện sinh động tư tưởng độc lập, tự do, là tiếng nói đấu tranh cho độc lập, tự do. Trả lời các nhà báo, Bác nói: Tôi có một ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do. Độc lập của Tổ quốc bao giờ cũng gắn liền với tự do, hạnh phúc của nhân dân. Bác chỉ rõ: Nếu nước độc lập mà dân không được hưởng hạnh phúc tự do, thì độc lập cũng chẳng có ý nghĩa gì⁽⁵⁾. Tự do là lẽ sống cao quý nhất, là quyền cơ bản thiêng liêng nhất. Tự do trong thơ Bác có nhiều hàm nghĩa, Tổ quốc tự do, dân tộc tự do và tự do của mỗi người. Đằng sau hai chữ tự do là cả một quá trình, ẩn tàng một sức nặng, chứa đựng một sức mạnh, một sự nhạy cảm và thiêng liêng:

Trên đời nghìn vạn điều cay đắng,

Cay đắng chi bằng mất tự do

(Cảnh binh khiêng lợn cùng đi)

Đau khổ chi bằng mất tự do

(Bị hạn chế)

Không có gì quý hơn độc lập, tự do. Câu nói đó đã nghiễm nhiên trở thành chân lý phổ biến, một tư tưởng lớn định hướng, cổ vũ cho mọi hành động cách mạng của mỗi người, của toàn dân tộc, của những lực lượng, của các dân tộc đấu tranh cho độc lập, tự do.

Vì độc lập, vì tự do - từ khát vọng, đến lý tưởng và đã trở thành chân lý phổ biến. Tư tưởng Không có gì quý hơn độc lập, tự do là sợi chỉ hồng xuyên suốt trong toàn bộ thơ ca của Bác.

----------

(1), (4) Ông Nguyễn là người Việt Nam đầu tiên gia nhập một chính Đảng ở Pháp - Đảng xã hội.

(2), (5) Hồ Chí Minh: Tuyên ngôn độc lập nước Việt Nam dân chủ cộng hoà, Nxb Sự thật, Hà Nội 1976, tr.23.

(3) Hồ Chí Minh: Toàn tập, tập IV, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.56.

Lê Xuân Đức