Cơ hội mới cho học sinh vùng khó (Bài 1): Nâng bước học trò vùng khó

Nhiều năm qua, Đảng và Nhà nước luôn xem giáo dục là quốc sách hàng đầu. Ngoài những chính sách chung dành cho toàn ngành, học sinh ở vùng khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS) còn được thụ hưởng hệ thống chính sách đặc thù – nhất là học sinh đang học tại các trường dân tộc nội trú (DTNT), dân tộc bán trú (DTBT) và các trường chuyên biệt. Tại Thanh Hóa, suốt hàng chục năm qua, hàng chục ngàn lượt học sinh vùng đặc biệt khó khăn đã có cơ hội đến trường, hoàn thành ước mơ chinh phục tri thức nhờ các chính sách nhân văn ấy.

Thầy, trò Trường Phổ thông DTNT Thường Xuân trong giờ học môn Tin học.

Từ những chính sách cũ...

Cách đây hơn 15 năm, Thông tư 109 là văn bản cụ thể hóa Luật Ngân sách Nhà nước (2003) và Luật Giáo dục (2005). Khi ấy, mô hình trường phổ thông DTNT giữ vai trò “xương sống” trong chiến lược phát triển nguồn nhân lực vùng miền núi, nhưng cơ chế tài chính còn phân tán, thiếu thống nhất. Thông tư 109 xuất hiện, chuẩn hóa toàn bộ chế độ ưu đãi cho học sinh nội trú, quy định rõ trách nhiệm ngân sách và quy trình chi tiêu, tạo mặt bằng chung để hệ thống trường DTNT vận hành ổn định, hạn chế chênh lệch giữa các địa phương. Văn bản này quy định chi tiết đến từng khoản hỗ trợ, từ chăn ấm, áo ấm, sách vở, học phẩm đến điện, nước, tủ thuốc, báo chí, tiền tàu xe hằng năm. Chính sự tỉ mỉ này đã trở thành cột trụ nâng đỡ các trường DTNT suốt hơn một thập kỷ.

Tại Trường Phổ thông DTNT THCS Thường Xuân, năm học 2025-2026 có 246 học sinh là con em DTTS từ các xã trên địa bàn huyện Thường Xuân cũ theo học. Hơn 35 năm qua, gần 9.000 lượt học sinh DTTS đã được nuôi dưỡng, giáo dục và trưởng thành dưới mái trường này. Cô giáo Cầm Thị Hoàn, hiệu trưởng nhà trường, chia sẻ: “Theo Thông tư 109, học sinh được miễn toàn bộ học phí, được hưởng học bổng bằng 80% lương tối thiểu trong 12 tháng, cùng nhiều khoản hỗ trợ sinh hoạt khác. Các em vào trường có chăn ấm, áo ấm, có bữa cơm no, có sách vở để học. Nhờ đó, nhiều thế hệ học sinh DTTS đã trưởng thành, trở thành cán bộ, giáo viên, chiến sĩ... và trở về xây dựng quê hương”.

Năm 2020, Chính phủ ban hành Nghị định số 84/2020/NĐ-CP (gọi tắt là Nghị định 84) nhằm quy định chi tiết một số điều của Luật Giáo dục 2019. Nghị định này tiếp tục chuẩn hóa cơ chế tài chính cho học sinh DTNT như học sinh được hưởng học bổng bằng 80% mức lương cơ sở/tháng; con thương binh thuộc hộ nghèo được hưởng 100% mức lương cơ sở – cấp đủ 12 tháng/năm học. Đây là nguồn động viên quan trọng giúp đời sống học sinh ổn định hơn. Tuy nhiên, Thông tư 109 và Nghị định 84 chủ yếu bao phủ khối trường DTNT. Nhiều học sinh ở xã, thôn đặc biệt khó khăn nhưng học tại các trường công lập khác, đặc biệt là hệ DTBT vẫn chưa được thụ hưởng đầy đủ. Vì vậy, Chính phủ ban hành Nghị định 116 mở rộng chính sách hỗ trợ đến toàn bộ học sinh ở vùng đặc biệt khó khăn với nhiều chế độ quan trọng như tiền ăn bằng 40% mức lương cơ sở/tháng, hỗ trợ 15kg gạo/tháng, tiền nhà ở... Đây là “bệ đỡ” giúp mô hình bán trú duy trì ổn định tại các trường phổ thông, nhất là vùng sâu, vùng xa.

Trường Phổ thông DTBT THCS Luận Khê, hiện có hơn 440 học sinh theo học, trong đó 198 em thuộc diện thụ hưởng chính sách. Thầy Lê Đình Hòa, hiệu trưởng nhà trường, chia sẻ: “Nhiều học sinh nhà cách trường 8 – 10km, như ở thôn Ngọc Trà, thôn Kha. Nhờ có các chính sách hỗ trợ của Nghị định 116, các em có điều kiện ăn, ở, sinh hoạt tại trường, yên tâm học tập”.

Nhìn lại nhiều năm, có thể thấy hệ thống chính sách đặc thù ấy đã góp phần quan trọng giữ vững sĩ số, giữ nguyên vẹn niềm tin đến trường của con em DTTS; thu hẹp khoảng cách thụ hưởng giáo dục giữa miền xuôi và miền ngược. Ông Nguyễn Văn Dĩnh, Phó Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) Thanh Hóa, khẳng định: “Từ học bổng, gạo, đến tiền ăn, tiền ở cho học sinh bán trú, nội trú... tất cả đã giúp các em có bữa ăn đủ hơn, giấc ngủ yên hơn. Nếu không có Thông tư 109, Nghị định 116 hay Nghị định 84, nhiều trường ở vùng cao, biên giới Thanh Hóa chắc chắn rất khó duy trì sĩ số”.

... Đến Nghị định 66

Nghị định 66 có hiệu lực từ ngày 1/5/2025, đã mở rộng đối tượng, nâng mạnh mức hỗ trợ, hiện đại hóa thủ tục và tăng độ bao phủ đến mọi cấp học – từ mầm non đến dự bị đại học. Phó Giám đốc Sở GD&ĐT Nguyễn Văn Dĩnh phân tích: “Sau gần 10 năm thực hiện Nghị định 116, 15 năm thực hiện Thông tư 109, đời sống vùng khó đã thay đổi nhiều. Mức hỗ trợ cũ không còn phù hợp, phạm vi chính sách còn hẹp, thủ tục còn rườm rà... Vì vậy cần có Nghị định 66”.

Nghị định 66 có nhiều điểm mới nổi bật như: Mở rộng đối tượng, từ trẻ mầm non, học sinh tiểu học, THCS, THPT, giáo dục thường xuyên đến dự bị đại học; bao phủ địa bàn rộng từ vùng cao, biên giới đến vùng bãi ngang, ven biển, hải đảo; tăng mạnh mức hỗ trợ, như: tiền ăn là 936.000 đồng/tháng, tiền nhà ở 360.000 đồng/tháng, hỗ trợ mua đồ dùng cá nhân, đồng phục 1.080.000 đồng/lần, hỗ trợ 15kg gạo/tháng; hỗ trợ định mức, kinh phí nấu ăn phục vụ học sinh nội trú...

Thầy Lê Đình Hòa, Hiệu trưởng Trường Phổ thông DTBT THCS Luận Khê, nhận định: “Nghị định 66 gỡ được nhiều nút thắt cho mô hình bán trú. Đây là động lực không chỉ cho học sinh mà còn cho thầy cô”. Ngoài đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị theo quy định, trường DTBT còn được hỗ trợ: 180.000 đồng/học sinh bán trú/năm để mua sắm dụng cụ sinh hoạt; 180.000 đồng/học sinh bán trú/năm cho y tế học đường; hỗ trợ điện, nước; hỗ trợ kinh phí nấu ăn: cứ 45 học sinh bán trú tính 1 định mức hỗ trợ 4.738.500 đồng/tháng trong 9 tháng; hỗ trợ quản lý học ngoài giờ: 2.050.000 đồng/tháng/9 tháng, mỗi 45 học sinh tính 1 định mức.

Tại Trường Phổ thông DTNT THCS Lang Chánh, năm học 2025-2026 có 257 học sinh DTTS theo học. Thầy Nguyễn Xuân Chiến, hiệu trưởng nhà trường, kỳ vọng: “Nghị định 66 sẽ tiếp tục mang đến nhiều cơ hội học tập cho học sinh vùng khó”. Em Lữ Hiền Chi, dân tộc Thái, lớp 7A, tâm sự: “Nhà em cách trường hàng chục cây số. Nếu không có chế độ nội trú dành cho con em DTTS, chắc đường học của em khó khăn lắm. Ở trường, có bữa ăn đủ, có chỗ ngủ, có sách vở... Em thấy mình may mắn. Chính sách Nhà nước cho chúng em “mái nhà thứ hai”. Cảm xúc của Hiền Chi cũng là cảm xúc chung của hàng vạn học sinh vùng đặc biệt khó khăn, vùng DTTS ở Thanh Hóa và khắp cả nước.

Câu chuyện đến trường của học trò vùng khó vẫn tiếp diễn mỗi ngày. Những chính sách của Nhà nước đã hiện diện trong từng bữa cơm, giấc ngủ và ánh đèn của học sinh. Từ Thông tư 109 đến Nghị định 116, Nghị định 84 rồi Nghị định 66 – đó là hành trình hoàn thiện không ngừng, là nỗ lực của Đảng, Nhà nước và toàn xã hội trong sự nghiệp trồng người ở những nơi còn nhiều gian khó, từng bước kéo gần khoảng cách thụ hưởng giáo dục giữa các vùng miền của tỉnh Thanh Hóa và cả nước. Dẫu vậy, khi Nghị định 66 mới được triển khai, còn đó những khó khăn, “lúng túng” ban đầu cần những giải pháp cụ thể để tháo gỡ, sớm đưa chính sách đi vào cuộc sống.

Bài và ảnh: Bá Phượng – Ngọc Huấn