Cơm quanh rá, mạ quanh bờ

Tục ngữ Cơm quanh rá, mạ quanh bờ được hầu hết các sách từ điển sưu tầm và giải thích:

1.Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân): “Kinh nghiệm nông dân cho rằng lúa cấy ở ven bờ tốt hơn lúa ở giữa ruộng”.

2.Từ điển tục ngữ Việt (Nguyễn Đức Dương): “Cơm ở quanh rá (thường nguội hơn cả nên ăn được nhiều hơn); mạ quanh bờ (thường mập cây hơn nên chóng bén chân hơn)”.

3.Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Vũ Dung - Vũ Thúy Anh - Vũ Quang Hào): “Cơm mới dỡ ra rá, chỗ quanh vành rá chóng nguội, mạ quanh bờ ruộng tốt hơn, vì nhiều ánh sáng và dễ chăm bón”.

4.Bách khoa Tri thức (bach khoa tri thuc.vn): “Cơm quanh rá thường ngon, mạ quanh bờ thường tốt. Trong dược mạ, những cây quanh bờ thường to hơn, xanh hơn, cao hơn những cây mạ khác. Người ta thường chọn ra, cấy riêng để tiếp tục nhân giống cho vụ sau. (Kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp)”.

GS.TS. Đỗ Thị Kim Liên (Giảng viên Khoa Ngữ văn, Đại học Vinh): “Khi ăn cơm cần biết chỗ cơm nào thì ngon: Cơm quanh rá, mạ quanh bờ là nói đến phong tục trước đây của người Việt khi ăn cơm thì xới cơm ra ở rá, sau đó mới xới vào bát cho từng người. Cơm xung quanh rá thường nguội, không ngon, giống như mạ quanh bờ thì rời rạc, không đều, không tốt.” (Đặc trưng văn hóa lúa nước của người Việt thể hiện qua tục ngữ).

Chúng tôi xin đưa ra nhận xét sơ bộ như sau:

1.Với GS Nguyễn Lân, soạn giả đã bỏ qua không giải thích nghĩa vế đầu; vế hai, đang nói “mạ quanh bờ” lại hiểu ra “lúa cấy ở ven bờ”.

2.Nguyễn Đức Dương giải thích gượng ép, vì “cơm nguội” hoàn toàn không phải lý do để người ta “ăn được nhiều hơn”. Cơm gạo xưa kia chỉ cần nguội chút đã cứng, nên có thành ngữ “Khô như cơm nguội”. Nếu nói “ăn được nhiều” phải là cơm nóng sốt: Cơm chín tới, cải vồng (ngồng) non, gái một con, gà nhảy ổ đẻ; Không ngon cũng thể sốt, không tốt cũng thể mới; Ăn bát cơm dẻo, nhớ nẻo đường đi... kia mà!.

3.Từ điển của Nhóm Vũ Dung giải thích cơm quanh rá “chóng nguội”, nhưng, cái “nguội” ấy có ý nghĩa thế nào để tương ứng nghĩa vế sau “mạ quanh bờ tốt hơn”, lại không thấy đề cập.

4.Bách khoa tri thức khẳng định “cơm quanh rá thường ngon”, cũng thiếu cơ sở; càng phi thực tế khi cho rằng người ta chọn mạ bờ cấy riêng để nhân giống, vì không ai nhân giống lúa theo cách ấy.

5.GS.TS. Đỗ Thị Kim Liên cho rằng: “Phong tục trước đây của người Việt khi ăn cơm thì xới cơm ra ở rá, sau đó mới xới vào bát cho từng người”, là không đúng, vì với bữa cơm gia đình không ai đi làm một việc nhiêu khê như vậy. Tục ngữ cũng không nói đến chuyện cơm nguội, cơm nóng, mạ tốt, mạ xấu.

Vậy, tục ngữ muốn nói điều gì?

“Mạ quanh bờ” là những cây mạ khi gieo bị vương vãi ngoài mép luống, thường thưa hơn so với cả đám gieo dày đặc phía trong. Do có nhiều ánh sáng và dinh dưỡng nên mạ quanh bờ xanh tốt hơn. Nhưng, bộ rễ mạ quanh bờ ăn sâu, khi nhổ hay bị đứt rễ, phải lựa rất lâu, từng cây một; trong khi mạ luống chỉ vơ một cái đã được hàng trăm cây. Thế nên, nông dân ít khi nhổ mạ quanh bờ. Trường hợp xúc cấy (còn gọi là mạ dủn, tức xúc cả phần rễ và đất thành tảng mạ) người ta cũng không “dủn” mạ quanh bờ, vì đất nhiều hơn mạ, chẳng bõ công gánh nặng. Vì thế, dù mạ quanh bờ cứng cây, mập mạp, nhưng nông dân thường bỏ lại chứ không nhổ (nếu quan sát luống mạ đã nhổ, người ta vẫn còn thấy hình thù của luống mạ nhờ những cây mạ quanh bờ nông dân bỏ lại). Những cây “mạ quanh bờ” còn sót lại trở thành “mạ rài”. Hãn hữu có năm thiếu mạ, hoặc cần trám dặm chỗ lúa chết, người ta mới quay lại “bòn” thêm được cây nào hay cây ấy, hoặc để cho người thiếu mạ ai “mót” được cây nào thì “mót”.

Tương tự, cơm quanh rá tất có hạt dính quanh rá. Xưa kia đói kém, người ta quý từng hạt cơm, hạt gạo. Cơm trong nồi, trong bát thường “đánh nhẵn”, không để sót một hạt. Để sót vài hạt khó coi (Ăn không nên đọi...), lại mang tiếng phí phạm của “ngọc thực”. Nhưng “cơm quanh rá”, dù là những hạt thơm dẻo (nên dễ dính), thì dẫu có dùng thìa, dùng muôi mà gạt, mà cạo cũng chẳng lấy ra hết, ngược lại càng bết vào. Thế nên, cũng giống như “mạ quanh bờ”, người ta chấp nhận “cơm quanh rá” phải có hạt rơi hạt vãi, vẫn “hào phóng” vập xuống đất cho gà, chó nhặt nhạnh, hoặc cọ rửa đi, chứ không ai ngồi đó mà gỡ từng hạt (thời trước ở đình đám, ăn uống tập thể, hay chủ nhà mang cơm cho nhóm người cấy, gặt thuê ngoài đồng mới đựng cơm, đem cơm vào rá).

Nghĩa của “Cơm quanh rá, mạ quanh bờ” không nói chuyện cơm nguội cơm sốt, ngon hay không ngon, mạ tốt hay mạ xấu, mà ám chỉ những thứ thất thoát, rơi vãi không đáng kể, không bõ bèn, có tận dụng cũng chẳng đáng là bao, được phép bỏ qua, không nên tiếc, hoặc chớ đầu tư công sức để lấy cho bằng được.

Hoàng Tuấn Công (CTV)