Giữ “hồn làng” trong nhịp sống hiện đại (Bài 1): Trăm năm còn đó đình làng

Một trong những thành tố tạo nên vẻ đẹp của “bức tranh” làng quê Việt - đình làng là không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng, nơi thờ Thành hoàng. Đi qua thăng trầm thời gian và lịch sử, những mái đình cổ vẫn là “điểm tựa” tâm linh, mang theo niềm tự hào của người dân.

Đình làng Gia Miêu bề thế mang dấu ấn kiến trúc thời Nguyễn.

Những ngôi đình nức tiếng xứ Thanh

Đình làng, hiểu theo nghĩa thông thường, là một thiết chế văn hóa - tín ngưỡng tổng hợp. Khác với các công trình kiến trúc tín ngưỡng trong văn hóa Việt (đền, chùa...), đình làng vừa là nơi hội họp, bàn việc của làng xã, cũng là nơi người dân thờ cúng Thành hoàng làng - vị thần (nhiên thần, thiên thần, nhân thần) với mong muốn được chở che, phù trợ. Và cũng dưới mái đình, tính cố kết cộng đồng ngày càng bền chắc.

Phía sau mỗi mái đình được dựng lên là một câu chuyện kể về tâm huyết, công sức, gửi gắm niềm tự hào của ông cha.

Đình Gia Miêu trên quê hương Hà Long - đất quý hương của các vua, chúa nhà Nguyễn là một công trình kiến trúc bề thế cả về quy mô và kiến trúc, điêu khắc với “tuổi đời” trên 200 năm. Ngôi đình cổ được vua Gia Long cho xây dựng sau khi lên ngôi. Đình Gia Miêu là nơi thờ Thành hoàng làng Nguyễn Công Duẩn - khai quốc công thần nhà Lê, ông cũng là người có công lớn trong việc xây dựng, phát triển quê hương Gia Miêu và dòng họ Nguyễn. Chính từ những nền móng được tiền nhân xây đắp, những người con họ Nguyễn về sau thêm nỗ lực rạng danh tiên tổ, quê hương. Từ Nguyễn Kim - người khởi dựng sự nghiệp Trung hưng nhà Lê, đến chúa Nguyễn Hoàng - “mang gươm đi mở cõi”. Và vua Gia Long thống nhất đất nước sau những biến loạn, lập nên nhà Nguyễn...

Giữa làng quê thanh bình, không chỉ là không gian văn hóa - tín ngưỡng, đình Gia Miêu còn như một “biểu tượng” về lịch sử, văn hóa, chứa đựng niềm tự hào của tiếp nối thế hệ người dân vùng đất cổ.

Nhắc đến những ngôi đình cổ nổi tiếng ở xứ Thanh, không thể không kể đến Bảng Môn đình - một công trình kiến trúc cổ kính, bề thế và nổi bật với các mảng chạm khắc gỗ tinh xảo, chứa đựng sự tài hoa của nghệ nhân xưa, được giữ gìn khá nguyên vẹn qua thời gian. Nhưng ngoài vẻ đẹp kiến trúc, Bảng Môn đình còn là biểu tượng đề cao sự học của vùng đất khoa bảng Hoằng Lộc.

Tọa lạc ở trung tâm làng xã xưa - nay là phố thị náo nhiệt, nhưng không vì thế mà vẻ đẹp cũng như giá trị của Bảng Môn đình bị ảnh hưởng. Ngược lại, mái đình cổ kính, rêu phong với lớp lớp ngói mũi hài lợp khéo léo, điểm tô bởi cây đa, giếng nước... đã tạo nên “bức họa” làng quê trường tồn với thời gian - nhắc nhớ hậu thế về truyền thống quê hương.

Trong không gian làng cổ Phú Điền, xã Triệu Lộc - nơi ghi dấu cuộc khởi nghĩa chống giặc Ngô do Bà Triệu lãnh đạo, đình làng Phú Điền mang đậm dấu ấn kiến trúc thời Lê - Nguyễn. Không chỉ bề thế, ngôi đình làng còn nổi bật với các mảng chạm khắc công phu, tỉ mỉ vô cùng tinh xảo. Một điều đặc biệt, với niềm kính ngưỡng dành cho vị vua Bà, người dân đã tôn Bà Triệu làm Thành hoàng làng, thờ ở đình Phú Điền.

Đình Phú Điền, đình Gia Miêu, Bảng Môn đình chỉ là ba trong số hàng trăm ngôi đình cổ trên quê hương xứ Thanh vẫn còn được lưu giữ đến ngày nay - như một sự khẳng định về sự trường tồn văn hóa làng quê.

Nỗi lo... đình cổ

Những ngôi đình dẫu từng được dựng lên bởi tâm huyết, bàn tay, khối óc của ông cha với sự vững chãi. Nhưng rồi, đi qua nắng mưa thời gian, biến động lịch sử, chiến tranh bom đạn... không ít đình làng đã trở thành phế tích. Một số khác bị xuống cấp nghiêm trọng khiến nhiều người không khỏi xót xa. Người xưa dựng đình vốn đã không dễ dàng, song “bài toán” giữ đình cũng nan giải không kém.

Được khởi dựng cách ngày nay khoảng 6 thế kỷ, đình Thượng Phú trên đất làng Kim Sơn (xã Hà Trung) nổi bật với kiến trúc Chăm. Tương truyền, trong cuộc chiến giữa Đại Việt và Chiêm Thành, sau thắng trận, trong số những tù binh người Chiêm Thành bị Đại Việt bắt về, có những người thợ chạm khắc tài hoa. Họ đã góp phần tạo nên vẻ đẹp độc đáo của đình Thượng Phú.

Ngôi đình cổ dẫu đẹp, kiên cố, vững chắc cũng không thể chống đỡ được sự mài mòn của thời gian. Sau nhiều trông ngóng, cuối cùng đình Thượng Phú cũng được tu bổ bằng ngân sách Nhà nước và một phần đối ứng từ địa phương. Là người trông coi đình suốt 25 năm qua, chứng kiến từng sự thay đổi, xuống cấp của đình làng, ông Trần Văn Nam, người làng Kim Sơn, chia sẻ: “Mỗi ngày ra trông coi, quét dọn đình, thấy di tích bị nắng, mưa tàn phá mà bất lực, sợ nhất mỗi khi có mưa to, bão lớn... Vậy nên khi biết tin đình được Nhà nước đầu tư kinh phí tu bổ, tôi mừng khôn xiết, nói với mọi người, vậy là đình làng mình được “cứu” rồi”.

Trên đất “đình huyện Tống” xưa, đình làng Đô Mỹ (nay thuộc xã Tống Sơn) cũng nổi bật với dấu ấn kiến trúc thời Nguyễn. Trong kháng chiến chống Mỹ, đình làng còn là nơi cất giữ lương thực để phục vụ cho chiến trường... Đình từng chứng kiến biết bao sự kiện, câu chuyện của làng... Nhưng rồi, từ nhiều năm trước, hiện trạng xuống cấp của đình Đô Mỹ khiến người ghé thăm không khỏi buồn và xót xa.

Cũng bởi việc tu bổ đình cần nguồn kinh phí lớn, tháng 3/2025 UBND huyện Hà Trung (cũ) đã quyết định đầu tư kinh phí tu bổ đình. Kinh phí do Nhà nước đầu tư và người dân địa phương cùng chung tay đóng góp. Ông Nguyễn Xuân Đình, một bậc cao niên làng Đô Mỹ, chia sẻ: “Ông cha xưa mất bao công sức, tâm huyết mới dựng được đình, giờ đến thế hệ con cháu, lẽ nào đành để hỏng?! Làng chúng tôi may mắn vì đình làng đã được Nhà nước quan tâm đầu tư kinh phí tu bổ kịp thời, có Nhà nước đầu tư kinh phí, người dân cùng chung tay đóng góp để việc tu bổ đình sớm được hoàn thiện. Còn giữ được đình là như giữ được “hồn làng” mình vậy”.

Rất nhiều đình làng trên địa bàn tỉnh chưa “may mắn” như đình Thượng Phú, đình Đô Mỹ. Việc trùng tu, gìn giữ đình làng vẫn đang là “bài toán” khiến nhiều địa phương loay hoay tìm cách tháo khó.

Bài và ảnh: Khánh Lộc