Luật Dân số mở đường cho Việt Nam phát triển bền vững

Việt Nam đã vượt mốc hơn 100 triệu dân, mỗi em bé được sinh ra, mỗi người trong độ tuổi lao động, mỗi người cao tuổi sống khỏe mạnh không chỉ là những con số thống kê, mà là nguồn lực chiến lược, là sức mạnh nội sinh quyết định tương lai của quốc gia.

Trong bối cảnh đó, Ngày Dân số Việt Nam (26/12) năm nay mang ý nghĩa đặc biệt nhất là Quốc hội vừa thông qua Luật Dân số ngày 10/12, khi công tác dân số bước vào giai đoạn mới với nhiều chuyển động sâu sắc, đan xen giữa thành tựu và những thách thức ngày càng rõ nét.

Bức tranh dân số: Nhiều thay đổi nhanh hơn dự báo

Báo cáo tổng kết công tác dân số năm 2025 cho thấy nhân khẩu học đang dịch chuyển với tốc độ đáng chú ý. Một trong những xu hướng nổi bật nhất là mức sinh giảm liên tục và chạm ngưỡng thấp lịch sử. Tổng tỷ suất sinh từ 2,01 con/phụ nữ (2022) giảm xuống 1,96 (2023) và chỉ còn 1,91 con/phụ nữ năm 2024, đây là mức thấp nhất từng ghi nhận ở Việt Nam.

Điều đáng lo ngại hơn là mức sinh thay thế 2,1 chỉ còn duy trì ở 17% tỉnh, thành phố, tức phần lớn địa phương đang ở mức sinh thấp. Mức sinh thấp kéo dài có thể dẫn tới thu hẹp quy mô dân số trong tương lai, tạo áp lực lớn lên lực lượng lao động và hệ thống an sinh xã hội.

Song song với đó, tỷ số giới tính khi sinh vẫn cao bất thường: 111,4 bé trai/100 bé gái năm 2024, báo hiệu nguy cơ dư thừa nam giới trong tương lai, kéo theo nhiều hệ lụy xã hội như khó khăn trong hôn nhân, bất ổn trong cấu trúc gia đình và tiềm ẩn các vấn đề xã hội khác nếu không có giải pháp kịp thời.

Một xu hướng khác đang tăng tốc mạnh là già hóa dân số. Việt Nam chính thức bước vào giai đoạn già hóa từ năm 2011 và dự kiến trở thành nước có dân số già sau năm 2036.

Tuổi thọ bình quân đạt 74,7 tuổi vào năm 2024, nhưng số năm sống khỏe mạnh chỉ đạt khoảng 65 năm, tạo ra khoảng cách lớn giữa “sống lâu” và “sống khỏe,” kéo theo nhu cầu chăm sóc sức khỏe dài hạn ngày càng tăng.

Không chỉ quy mô và cơ cấu dân số thay đổi, chất lượng dân số cũng bộc lộ sự phân hóa rõ rệt giữa các vùng. Nhiều khu vực miền núi và vùng đồng bào dân tộc thiểu số vẫn còn tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết, tỷ lệ trẻ suy dinh dưỡng hoặc hạn chế trong tiếp cận dịch vụ y tế-giáo dục. Đây là những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến tầm vóc, thể lực và chất lượng nguồn nhân lực trong tương lai.

Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) Lê Thanh Dũng cho biết Việt Nam đang đứng trước bốn thách thức lớn về dân số, gồm: mức sinh giảm thấp dưới mức sinh thay thế, tỷ số giới tính khi sinh vẫn ở mức cao, già hóa dân số nhanh và chất lượng dân số còn hạn chế. Những thách thức này tác động trực tiếp đến sự phát triển bền vững của đất nước và hạnh phúc của mỗi gia đình.

Theo Cục trưởng Lê Thanh Dũng, đầu tư cho công tác dân số trong giai đoạn tới không thể chỉ dừng ở khẩu hiệu, phải được cụ thể hóa bằng các chính sách có nguồn lực bảo đảm và gắn với hiệu quả thực tế. Trọng tâm là khuyến khích các cặp vợ chồng, cá nhân sinh đủ hai con; ưu tiên các địa bàn có mức sinh thấp, vùng đồng bào dân tộc ít người; đồng thời duy trì mức sinh thay thế và đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên.

Cùng với đó, việc xây dựng và ban hành các chính sách chăm sóc sức khỏe người cao tuổi, thích ứng với già hóa dân số và nâng cao chất lượng dân số tiếp tục được chú trọng.

Màn đồng diễn Thái Cực quyền của người cao tuổi tại Ngày hội rèn luyện sức khỏe người cao tuổi thủ đô năm 2024. (Ảnh: Thanh Tùng/TTXVN)

Công tác dân số chỉ thực sự có ý nghĩa khi đi vào từng gia đình, từng cuộc đời cụ thể, thông qua tư vấn sức khỏe sinh sản, kế hoạch hóa gia đình, cung cấp phương tiện tránh thai hiện đại, hỗ trợ sàng lọc trước sinh và sơ sinh để trẻ em sinh ra khỏe mạnh hơn, giảm gánh nặng bệnh tật cho gia đình và xã hội.

Ở góc độ thích ứng với già hóa dân số, các mô hình như câu lạc bộ liên thế hệ tự giúp nhau được đánh giá là bước đi quan trọng ngay từ cơ sở, vừa giúp người cao tuổi rèn luyện sức khỏe, vừa tạo không gian tham gia hoạt động cộng đồng, Cục trưởng Lê Thanh Dũng nhấn mạnh.

Bước ngoặt pháp lý trong chính sách dân số quốc gia

Luật Dân số đã được Quốc hội thông qua với tỷ lệ tán thành rất cao ngày 10/12 vừa qua. Kết quả này cho thấy Luật Dân số đáp ứng yêu cầu thực tiễn, phù hợp với chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước, đồng thời nhận được sự thống nhất cao của cơ quan lập pháp.

Việc thông qua Luật Dân số đánh dấu bước chuyển quan trọng khi công tác dân số được nâng từ Pháp lệnh Dân số năm 2003 lên một đạo luật có hiệu lực pháp lý cao hơn, đáp ứng bối cảnh phát triển mới của đất nước.

Luật tập trung điều chỉnh những nội dung cốt lõi của công tác dân số hiện nay, gồm duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh; thích ứng với già hóa dân số và dân số già; nâng cao chất lượng dân số; đẩy mạnh truyền thông, vận động, giáo dục về dân số và quy định các điều kiện bảo đảm thực hiện trong thực tiễn.

Luật Dân số cũng dành dung lượng lớn cho nhóm chính sách thích ứng với già hóa dân số. Bên cạnh yêu cầu mỗi cá nhân chuẩn bị cho giai đoạn tuổi già về sức khỏe, tài chính và tâm lý, Luật khuyến khích tham gia bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và duy trì học tập, rèn luyện để bảo đảm chức năng thể chất, tinh thần và xã hội.

Luật đồng thời định hướng phát triển đa dạng các loại hình chăm sóc người cao tuổi tại nhà, tại cộng đồng và nhấn mạnh việc xây dựng nguồn nhân lực chăm sóc người cao tuổi theo hai nhóm: chính thức và không chính thức, gắn với hỗ trợ đào tạo kỹ năng phù hợp.

Theo Cục trưởng Cục Dân số Lê Thanh Dũng, các chính sách lớn trong Luật Dân số sẽ được triển khai đồng bộ. Việc nâng cao chất lượng dân số là nhiệm vụ đòi hỏi sự phối hợp của nhiều ngành, không chỉ riêng ngành y tế. Công việc này bắt đầu ngay từ trước hôn nhân, thông qua khám sức khỏe tiền hôn nhân; tiếp tục trong thai kỳ bằng việc thực hiện sàng lọc trước sinh và sàng lọc sơ sinh để phát hiện sớm các bệnh, dị tật bẩm sinh. Khi trẻ chào đời, việc tầm soát và can thiệp sớm cần được duy trì nhằm đảm bảo trẻ được điều trị kịp thời, tạo nền tảng phát triển tốt hơn.

Cục trưởng Lê Thanh Dũng cũng cho biết thêm trẻ cần được bảo đảm dinh dưỡng trong những ngày đầu đời, năm đầu tiên và các giai đoạn phát triển tiếp theo. Khi trưởng thành, một thế hệ lao động có chất lượng sẽ góp phần quan trọng vào sự phát triển của đất nước. Đến giai đoạn cao tuổi, các chính sách thích ứng với già hóa cần được triển khai từ sớm để người cao tuổi có thể sống khỏe và sống có chất lượng.

Đồng bộ các giải pháp

Luật Dân số xác lập một hệ thống chính sách toàn diện, hướng tới bảo đảm mức sinh hợp lý, kiểm soát mất cân bằng giới tính khi sinh, chủ động thích ứng với già hóa dân số và nâng cao chất lượng giống nòi.

Một trong những điểm quan trọng của Luật là trao quyền cho cá nhân và cặp vợ chồng trong việc quyết định số con, thời điểm sinh cũng như khoảng cách giữa các lần sinh, đồng thời thiết kế các chính sách hỗ trợ tương ứng ở từng nhóm dân cư, từng địa phương.

Ảnh minh họa. (Ảnh: Công Mạo/TTXVN)

Để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho việc sinh và nuôi con, Luật quy định lao động nữ sinh con thứ hai được nghỉ thai sản 7 tháng; lao động nam được nghỉ 10 ngày khi vợ sinh con. Một số nhóm phụ nữ như phụ nữ dân tộc rất ít người, phụ nữ sinh con tại địa phương có mức sinh thấp hoặc sinh đủ hai con trước 35 tuổi được hưởng thêm các hỗ trợ tài chính tùy theo điều kiện cụ thể.

Đáng chú ý, Luật đưa ra chính sách ưu tiên đối với người có từ hai con đẻ trở lên khi tiếp cận nhà ở xã hội, bao gồm ưu tiên mua, thuê mua hoặc thuê nhà ở xã hội theo quy định pháp luật. Quy định này được xem là giải pháp tháo gỡ một trong những vướng mắc lớn nhất đối với quyết định sinh con hiện nay, nhất là ở các đô thị lớn, nơi áp lực về chỗ ở và chi phí sinh hoạt ngày càng tăng.

Luật nghiêm cấm các hành vi tuyên truyền sai lệch, xuyên tạc chủ trương, chính sách về dân số; cũng như cản trở hoạt động truyền thông, tư vấn và cung cấp dịch vụ liên quan đến dân số và kế hoạch hóa gia đình.

Liên quan đến tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh, Luật đặt ra các quy định rất chặt chẽ: nghiêm cấm mọi hình thức lựa chọn giới tính thai nhi; cấm thông báo, tiết lộ giới tính thai nhi phục vụ mục đích phá thai. Người hành nghề y nếu vi phạm, tùy theo mức độ, có thể bị đình chỉ hành nghề. Đây là bước siết quản lý quan trọng nhằm kiểm soát nguồn gốc chính của tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh kéo dài nhiều năm qua.

Thứ trưởng Bộ Y tế Đỗ Xuân Tuyên cho biết trên cơ sở Luật Dân số với các chính sách và nhiệm vụ đột phá, mỗi người dân cần chủ động chuẩn bị cho tương lai dân số của gia đình mình bằng những quyết định và hành động cụ thể. Điều này bao gồm thực hiện tốt công tác sinh đẻ, tuyên truyền và vận động để các cặp vợ chồng có thể chủ động quyết định số con phù hợp với điều kiện của mình, gắn với các chính sách ưu đãi đã được quy định nhằm góp phần duy trì mức sinh thay thế.

Đồng thời, cần tăng cường truyền thông cho các cơ sở khám, chữa bệnh và thanh niên để nắm vững kiến thức trước hôn nhân, thực hiện sàng lọc trước sinh và sơ sinh, bảo đảm trẻ em sinh ra khỏe mạnh, qua đó nâng cao chất lượng dân số trong thời gian tới.

Có thể nói Luật Dân số không chỉ hướng tới việc xử lý những vấn đề đặt ra ở thời điểm hiện nay, quan trọng hơn là xây dựng nền tảng vững chắc cho con đường phát triển bền vững của đất nước.

Trong quá trình phát triển phía trước, chất lượng của từng thế hệ từ trẻ em mới chào đời, lực lượng lao động đang đóng góp cho xã hội đến người cao tuổi được chăm sóc tốt sẽ tiếp tục giữ vai trò then chốt, tạo nên sức mạnh nội sinh và động lực để Việt Nam tiến bước vững chắc trong nhiều thập kỷ tới./.

Theo TTXVN