Nguyễn Chí Hòa - tiếng thơm rạng rỡ

Sống dưới 3 triều đại: Hậu Lê, Tây Sơn, Nguyễn, “lập thân đối với mình thì giản dị, đối với người thì tận tình chu đáo... phàm người đời không theo kịp. Tuy tạo hóa có phần dè xẻn với ông nhưng ông vẫn giữ tiết nghĩa với triều Lê, vào buổi đầu dấn thân đã làm nên vinh danh hiển hách, họ hàng được tiếng thơm rạng rỡ về sau”. Đó là những lời công nhận dành cho Quan lớn Hiệp Thọ Như hầu Nguyễn Chí Hòa người làng Phúc Triền, nay thuộc phường Đông Tiến, tỉnh Thanh Hóa.

Di tích đền thờ bia ký Thọ Như hầu Nguyễn Chí Hòa ở Tổ dân phố Phúc Triền 1, phường Đông Tiến.

Căn cứ vào chính sử và bia từ đường dòng họ, Nguyễn Chí Hòa sinh năm 1756, là con cháu dòng họ Nguyễn ở làng Cổ Bôn xưa (gồm 4 làng nhỏ: Kim Bôi, Ngọc Tích, Phúc Triền, Quỳnh Bôi), nay thuộc phường Đông Tiến. Đây là dòng họ có nhiều người đỗ đạt, làm quan. Trong đó phải kể đến là Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi, đỗ Nhất giáp Chế khoa (Bảng nhãn), khoa thi năm Giáp Dần 1554, khi vừa 39 tuổi. Sau, làm đến chức Lại bộ Tả thị lang kiêm Đông các Đại học sỹ. Ông chính là người đã dạy học cho hai vị vua là Lê Anh Tông và Lê Thế Tông. 30 năm tận tụy hết lòng phụng sự 3 đời vua, tướng công Nguyễn Văn Nghi được đánh giá là người tài đức vẹn toàn “Công so với núi, đức sáng trăng sao, khí tiết thanh cao". Con trai của Nguyễn Văn Nghi là Nguyễn Khải, không theo con đường văn chương, mà lựa chọn cung kiếm để lập thân và làm đến chức Thượng thư Bộ Binh, trở thành bậc “Quốc lão tham dự triều chính”.

Bên cạnh dòng họ Nguyễn, trong thời kỳ Phong kiến, làng Cổ Bôn còn nhiều dòng họ đã sinh ra biết bao nhân kiệt qua các triều đại. Đó là tiến sĩ Lê Khả Trù, không chỉ nổi tiếng hay chữ mà còn là vị quan thanh liêm, chính trực, làm đến chức Hộ khoa Đô cấp sự trung, được vua Lê - chúa Trịnh tin dùng; Lê Khả Trinh - 24 tuổi đã thi đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Bính Thìn (1676), làm quan đến chức Hiến sát sứ. Ngoài ra, các danh nhân như Hoàng giáp Lưu Ngạn Quang; Thám hoa Thiều Sỹ Lâm; Hoàng giáp Nguyễn Văn Lễ; Tiến sĩ Cao Cử;... cũng đã ít nhiều ảnh hưởng đến Nguyễn Chí Hòa nói riêng và làm lừng danh vùng đất khoa bảng bên dòng Phồn giang.

Sinh ra trong dòng dõi quan lại, cha là quan triều Lê, giữ chức Thiệm sự diễn sử viện Quỳnh Ngọc. Vì thế, từ bé, Nguyễn Chí Hòa đã được cho học chữ Hán. Do cần cù học tập cho nên vào triều Cảnh Hưng khoa Quý Mão (1783), ông đã thi đỗ Tường sinh (sinh đồ). Sách Đại Nam nhất thống chí quyển 6, phần Nhân vật cho biết thêm: Vào thời Chiêu Thống ông bỏ bút theo nghiệp binh, vào kinh thành được trao chức Quân cơ trấn oai. Sau khi nhà Lê mất, gặp phải loạn Tây Sơn, Chí Hòa không theo Tây Sơn cho đến khi nghe tin Thế tổ Cao Hoàng đế (Gia Long) ở Gia Định, ông đã vượt biển đi theo. Lúc đầu được nhận chức Tham luận ở Trung dinh (cơ quan trung tâm, nơi tập trung các chức vụ quan trọng của triều đình), sau lần lượt lên các chức Tham quân ở Dinh thần sách, Dinh phấn dực (quân đội tinh nhuệ bảo vệ nhà vua và hoàng gia).

Năm Nhâm Tuất 1802, sau khi chúa Nguyễn bình định được Tây Sơn, Nguyễn Chí Hòa trải qua các chức Hiệp trấn (chức quan đứng đầu) xứ Tuyên Quang, Hải Dương... Khi làm quan, ông có công trong việc đắp đê Kim Thành (Hải Dương cũ, nay là TP Hải Phòng) ngăn biển, mở rộng thêm hàng vạn mẫu ruộng để dân khai khẩn. Chiếu chỉ của vua Gia Long về việc: "Sơn Nam hạ trấn (Diệp trấn Thọ Như hầu Nguyễn Chí Hòa) nay đổi thành Hải Dương trấn ban cho Thọ Như Hầu Nguyễn Chí Hòa: Tất cả những việc binh, dân, tố tụng, lương thảo, thuế má trong trấn đều do khâm sai Bắc thành, tổng trấn quận công Diệp trấn Thọ Như hầu. Trẫm giao phó việc này cho ông nhằm các công việc chính sự rõ ràng minh bạch, mọi việc như ý trong quá trình phủ dụ thần dân".

Về sau, ông lại được sai đến làm Giám tri xưởng đúc chì ở các xứ Thái Nguyên, Đông Triều. Là người xem nhẹ tiền của, luôn sốt sắng giúp đỡ mọi người, bất kỳ ở đâu người thân, kẻ quen đến với ông đều được tiếp đãi ân cần, chu đáo.

Những tài liệu ít ỏi ghi chép về Thọ Như hầu Nguyễn Chí Hòa được ông Nguyễn Đức Hợp lưu giữ cẩn thận.

Sách Đại Nam nhất thống chí, còn chép: "Mùa xuân năm Mậu Dần (1818), ông mắc bệnh khi công việc vẫn chưa thỏa được hết tài trí của ông. Đến mùa hạ ngày 19/4, khi ở tuổi 62, không thể vượt qua bệnh tật ông đã thác ở Hải Dương". Với những công lao của ông, triều đình đã ban cho ông được về quê an táng bên cạnh mộ tổ, khi táng xong lập từ đường để lo việc tế tự.

Về Di tích đền thờ bia ký Thọ Như hầu Nguyễn Chí Hòa, chúng tôi được ông Nguyễn Đức Hợp, người đang trực tiếp trông coi và thờ tự, cho biết: "Ngoài tấm bia lớn niên hiệu Minh Mệnh (1821), Chiếu chỉ của vua Gia Long ban cho cụ Nguyễn Chí Hòa, thì trong đền thờ còn có long ngai, một số đồ thờ và sắc phong... rất quý giá. Đối với thế hệ con cháu chúng tôi, tuy không được trực tiếp đọc tài liệu ghi chép về tiền nhân song với lòng kính ngưỡng chúng tôi đã cùng nhau xây dựng lại ngôi đền thờ này vào năm 1999".

Ông Hợp còn giới thiệu thêm: Trước đây nơi mộ của ông có 6 con thú trông mộ (lục súc thủy mộ). Nhưng sau khi phải dịch chuyển do thực dân Pháp tiến hành làm nông giang thoát nước tưới từ đập sông Chu xuống các địa phương trong tỉnh để tưới tiêu ruộng đồng, thì 6 con thú này cũng đã bị lấy cắp. Sau này cháu con theo trí nhớ cùng hình ảnh lưu giữ đã làm lại để việc tâm linh toại nguyện.

Ông Đinh Văn Đức, Bí thư chi bộ kiêm Tổ trưởng tổ dân phố Phúc Triền 1, khẳng định: Công lao của Thọ Như hầu Nguyễn Chí Hòa đã được con cháu chép ghi bằng đôi câu đối: Trung hiếu nhất tâm sinh đạt ư gia, đạt ư quốc/ Minh lương thiên tải hội hữu thị quân, hữu thị thần (Trung hiếu một lòng tâm huyết sáng danh ở nhà, vẻ vang ở nước/ Vua sáng, tôi hiền ngàn năm gặp hội có vua ấy có thần ấy). Cháu con dòng họ Nguyễn ở tổ dân phố Phúc Triền 1 luôn khắc sâu truyền thống đó, để hun đúc ý chí, nghị lực phấn đấu vươn lên. Trong dòng họ đã xây dựng và thực hiện các hương ước, quy ước, trong đó nhấn mạnh nhiệm vụ học tập của con cháu; lập ban khuyến học - khuyến tài và lập tủ sách dòng họ, tạo điều kiện cho con cháu được học hành, mở mang tri thức. Đặc biệt, sau khi đỗ đạt, thành danh, cháu con đều nhớ về cội nguồn, dành sự quan tâm đến dòng họ và góp phần xây dựng quê hương.

Bài và ảnh: Bảo Anh