Nghệ nhân dân gian - cả đời tâm huyết vì nghề (Kỳ 2): Lặng lẽ sống, âm thầm gìn giữ và đủng đỉnh chờ chế độ

(VH&ĐS) Tại Thanh Hóa có nhiều hình thức văn hóa truyền thống: Dân ca, dân vũ, được nhiều người biết đến nhất là các làn điệu hò sông Mã, dân ca, dân vũ Đông Anh, trò diễn Xuân Phả. Ngoài ra còn có ca trù, hát xoan, hát văn... Các dân tộc ít người cũng có nhiều loại hình văn nghệ dân gian khá đa dạng, như hát xường của người Mường, khắp của người Thái... Người giữ gìn những di sản ấy, chính là nghệ nhân.

Sau những kỳ liên hoan, phong tặng, các nghệ nhân làm gì?

Ngọn đèn khi chưa hết dầu, sẽ vẫn sáng, thỉnh thoảng gặp cơn gió, ánh lửa lại bùng lên, rồi lại leo lét. Hình ảnh người nghệ nhân cũng vậy, sau mỗi cuộc vui, họ lại trở về với đời thường.

Có tới 8/18 nghệ nhân được trao tặng NNƯT đã ngoài 80 tuổi. Và chỉ duy nhất 2 người là dưới tuổi 60. Con số đó có lẽ nói lên tất cả, rằng những con người ấy có thể mang theo “báu vật” đi cùng lúc nào chẳng hay.

Nghệ nhân Tô Quốc Phương (xã Hoằng Phượng, Hoằng Hóa), người hiện đang nắm giữ nghệ thuật trình diễn dân gian hát Chèo, đặc biệt là hát Xẩm. Trước khi được nhận danh hiệu NNƯT ông đã trải qua vài lần tai biến. Nằm bất động một chỗ, ông thều thào, may là cuối cùng Nhà nước đã công nhận. Nghệ nhân Ngô Trọng Bình sau nhiều năm sinh hoạt tại CLB ca trù Hà Nội, và cũng đi diễn tại nhiều tỉnh thành trong cả nước, ông trở về Thanh Hóa.Còn nghệ nhân Lê Thị Dòn, khi chúng tôi đến tìm bà, con cháu vội đạp xe và nói với theo: Có lẽ bà đang hát cùng mấy bà bạn. Hay như khi chúng tôi đến nhà bà Phạm Thị Tắng (xã Cao Ngọc, huyện Ngọc Lặc), đúng lúc có một cặp vợ chồng đang đến nhờ bà chữa bệnh. Người dân ở đây, không ai không có niềm tin vào hiệu quả chữa bệnh của bà Tắng. Chính vì thế bà bận rộn với công việc, với những người cần đến bà.

Hai nghệ nhân Lê Thị Dòn và Nguyễn Duy Giăng - một đời tâm huyết với dân ca dân vũ Đông Anh.

Cuộc sống với các nghệ nhân sau khi được vinh danh so với trước đây, có lẽ không hề khác nhau. Họ vẫn làm công việc của mình. Bà Dòn thì hàng ngày vẫn ngồi hát dân ca Đông Anh. Thảng hoặc có chương trình kỷ niệm này, liên hoan nọ, bà lại “lên lớp soạn bài” cho bọn nhỏ trong thôn. Nghệ nhân Ngô Trọng Bình vẫn tham gia CLB ca trù và dân ca Thành Hạc (TP Thanh Hóa) và dạy miễn phí tại nhà cho bất kỳ ai có nhu cầu học đàn, học hát. Nghệ nhân Đỗ Đình Tạ (xã Xuân Trường, Thọ Xuân) ngoài việc truyền dạy các động tác, kỹ thuật, ông cũng như một số nghệ nhân khác chưa lúc nào thôi thổi hồn vào các học trò để họ thêm tự hào, và trách nhiệm gìn giữ trò Xuân Phả. Còn nghệ nhân Lang Thị Pen (thôn Yên Mĩ, xã Luận Khê, huyện Thường Xuân) dù đã 85 tuổi, nhưng chưa khi nào bà hết hăm hở cùng điệu Khua Luống. Bà sợ và lo lắng, rồi sẽ có ngày, những thanh âm mộc mạc, chất phác thưa vắng trong các làng bản.

Với tất cả những sự đam mê, tâm huyết luôn muốn trao truyền cho thế hệ sau, các nghệ nhân này đã xứng đáng là báu vật nhân văn sống.

Nhưng chẳng phải ai cũng mãi sống chỉ cần tình yêu, đam mê và chỉ cần hít thở bầu khí quyển thanh sạch. Các nghệ nhân, họ đã trao đi rất nhiều, và nhận được gì?

Và mãi chờ chế độ hỗ trợ

Có thể là so sánh khập khiễng, nhưng một nghệ sĩ khi được nhận danh hiệu nghệ sĩ ưu tú lên chuyên viên chính, và sau khi nhận danh hiệu nghệ sĩ nhân dân họ sẽ lên chuyên viên cao cấp. Còn khi nhận danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, họ có được một số tiền thưởng kèm theo theo đúng quy định của pháp luật về thi đua, khen thưởng?

Sau khi có Nghị định 62/2014 quy định về xét tặng danh hiệu NNND, NNƯT trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể thì ngày 28/10/2015 Nghị định 109 quy định trợ cấp sinh hoạt hàng tháng, bảo hiểm y tế, hỗ trợ chi phí mai táng đối với NNND, NNƯT có thu nhập thấp, hoàn cảnh khó khăn. Theo đó NNND, NNƯT được Nhà nước phong tặng thuộc hộ gia đình có thu nhập bình quân đầu người hàng tháng thấp hơn mức lương cơ sở do Chính phủ quy định (tại thời điểm ban hành Nghị định này là 1.150.000 đồng), gồm: Người đủ 55 tuổi trở lên đối với nữ và đủ 60 tuổi trở lên đối với nam không có người có nghĩa vụ và quyền phụng dưỡng; Người khuyết tật nặng hoặc đặc biệt nặng; Người mắc một trong các bệnh cần chữa trị dài ngày theo danh mục do Bộ Y tế quy định; Và quy định mức trợ cấp sinh hoạt hàng tháng, có 3 mức: 1.000.000đ, 850.000đ và mức 700.000đ.

Trong số 18 NNƯT đã được trao danh hiệu, nếu xét theo các quy định phần lớn sẽ được nhận trợ cấp. Hầu hết các nghệ nhân đều có hoàn cảnh khó khăn, và không có khoản lương hưu. Trường hợp hiếm hoi đó là nghệ nhân Bùi Văn Hùng, hiện đang là Phó Chủ tịch xã Xuân Trường (Thọ Xuân), còn tất cả các cụ đều ở khoảng giao thời gần đất xa trời. Khi được hỏi: Có mong chờ chế độ cho bà không, 3 người con của bà Lê Thị Dòn đều nói rằng họ sẽ rất vui khi điều đó xảy ra. “Thỉnh thoảng mẹ tôi mới được cầm đồng tiền có được từ nghề của mình. Thôi thì đủng đỉnh rồi mẹ tôi sẽ nhận được”.

Chúng tôi tìm đến ông Nguyễn Huy Sơn - Giám đốc Trung tâm Văn hóa tỉnh thì được ông chia sẻ: Hàng năm trung tâm cũng có khai thác các nghệ nhân, như tổ chức các lớp học để họ truyền dạy. Riêng trong năm 2016, trung tâm đã tổ chức được 3 lớp để các cụ tham gia. Nhưng việc mở lớp cũng chỉ nhằm mục đích duy trì công việc của trung tâm. Tham gia những lớp truyền dạy như thế các cụ được trợ cấp một khoản tiền rất nhỏ.

Có lẽ may mắn nhất là cứ 2 năm một lần Liên hoan văn hóa các dân tộc tỉnh Thanh Hóa lại được tổ chức. Trong đó hơn 2/3 số tiết mục tham gia phải là nghệ thuật truyền thống, còn 1/3 là các tiết mục từ nghệ thuật truyền thống để phát triển. Đến hẹn lại lên, các nghệ nhân có cơ hội gặp gỡ, biểu diễn, và cũng có một phần kinh phí. 16 lần liên hoan cũng là 16 lần các nghệ nhân thực sự được sống hết mình, có một khoản tiền nho nhỏ. Thế cũng đủ để tiếp thêm năng lượng cho kỳ liên hoan sau.

Dù chỉ là liên hoan mang tính phong trào, hay những lớp truyền dạy nhỏ hẹp nhưng nếu không duy trì được thì việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống cũng khó thực hiện được chứ chưa muốn nói là phát huy. Giữ được nhiệt huyết của các nghệ nhân, có thể không khó, vì nó đã ăn vào từng thớ thịt họ rồi. Nhưng làm thế nào để họ còn đủ dũng khí hào hứng truyền nghề và truyền nhiệt huyết cho các thế hệ kế cận là vô cùng gian nan.

Tình yêu nào rồi cũng có lúc tàn phai, nếu không được chăm bón, nuôi dưỡng, tưới mát. Những “người giữ lửa” cho di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia giờ đã ở tuổi xế chiều, không có nhiều thời gian để đợi chờ, thậm chí họ cần được khẩn cấp bảo vệ.

Kiều Huyền