Xéc bùa - nét văn hóa độc đáo của dân tộc Mường xứ Thanh

Tục lệ hát xéc bùa là loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo của dân tộc Mường, diễn ra vào dịp đầu xuân để cầu mong may mắn, mùa màng bội thu, sức khỏe và xua đuổi tà khí. Xéc bùa bao gồm các tiết mục hát chúc (xường), đánh cồng chiêng nhộn nhịp với các điệu múa với ý nghĩa gắn kết cộng đồng và thể hiện ước vọng ấm no, bình yên.

Hội phường bùa thông Đăng Thượng, xã Thạch Quảng với sắc trang phục truyền thống đi chúc tết.

Trong tiếng Mường, từ xéc bùa có nghĩa là xách cồng. Ở các bản mường, ngày tết, người ta tổ chức thành nhóm, hội đến từng gia đình chúc mừng năm mới thông qua hình thức đánh cồng chiêng và hát, người ta gọi các nhóm, hội này là phường bùa. Phường bùa gồm nhiều người biết đánh cồng chiêng và biết hát đối đáp, lời hát chúc cho nhau năm mới may mắn, thành đạt và mạnh khỏe, mùa màng bội thu. Xéc bùa dịp tết thường được diễn ra từ ngày mùng 1 cho đến hết ngày mùng 3.

Vào những ngày tết, hội phường bùa sẽ tập hợp những chiếc cồng chiêng tốt trong bản làng thành một bộ. Một bộ cồng chiêng thường có từ 5 đến 12 chiếc, chia làm 3 nhóm âm thanh boỏng, bồng, khầm. Nếu bộ 12 chiếc thì chia 4 chiêng nhỏ (chiêng boỏng), 5 chiếc chiêng nhỡ (bồng), 3 chiếc chiêng to (khầm).

Thông thường một phường bùa có số lượng người tham gia có từ 7 đến 9 người trở lên, gồm những người biết hát đối đáp tốt, biết đánh cồng chiêng giỏi, hợp lại thành một phường. Phường bùa cử ra một người làm trùm phường (trưởng đoàn) - là người có giọng hát tốt, am hiểu nghi lễ, có khả năng ứng đối linh hoạt, điều khiển cả đoàn hát chúc tết, cầu may mắn cho gia chủ vào dịp năm mới. Phường bùa không phân biệt giới tính, tuổi tác, lứa tuổi.

Ông trùm phường bùa cất tiếng hát, gửi lời hỏi thăm tới gia chủ.

Sáng mùng 1 tết, phường bùa xuất phát đi chúc tết, đi đầu là trùm phường, tiếp theo là bốn người cầm chiêng boỏng, năm người cầm chiêng bồng, sau nữa là ba người cầm chiêng dàm (số lượng chiêng không nhất thiết phải đủ 12 chiếc có khi chỉ 5 đến 7 chiếc cũng thành bộ).

Trước khi đi, trùm phường hát lên một làn điệu, mở màn cho cuộc đi và đánh một hồi cồng chiêng loóng ba, lặp đi lặp lại nhiều lần tùy hứng, ra đến đầu làng họ vừa đi vừa hát, vừa đánh chiêng rộn rã về nhà đã định đến. Từ xa, các gia đình đã biết phường bùa đang sắp đến nhà mình.

Do đã chuẩn bị trước, các gia đình sẽ ở trong nhà để đón phường bùa. Khi đến nơi, trùm phường đứng ngoài ngõ đánh một hồi chiêng và hát bài “Phát rác”, tức là hát chúc mừng, chào mời được sáng tác theo ngẫu hứng. Hát xong, chủ nhà ra mở cổng, cả đoàn phường bùa tiến vào sân, vừa đi vừa đánh cồng chiêng vừa hát. Tiếng cồng chiêng vừa dứt, trùm phường đọc tiếp bài “Phát rác” với nội dung ca ngợi gia cảnh khang trang, bề thế, đời sống sung túc, ăn ra làm nên, gia đình hạnh phúc của gia chủ...

“Chúng tôi từ làng bên

Trông vào sân nhà ông

Thấy vườn tược nhà ông/Đằng trước có rặng cây cau

Đằng sau có rặng cây mít

Trên nhà sàn của ông/Vừa rộng rãi khang trang

Có nhà to, nhà đẹp

Cột cửa kép chạm đuôi con cá

Xà cửa cả chạm đuôi con muông

Cửa trong có cánh tra then...”.

Nếu muốn lên nhà tiếp tục cuộc vui, trùm phường lại lên tiếng hát bài xin lên nhà chơi. Chủ nhà đáp lời bằng bài hát, mời phường bùa lên nhà chơi. Trùm phường lên trước, mọi người lần lượt theo sau, vẫn theo đúng như vị trí khi đi đường. Cồng chiêng được xếp thành một hàng theo chiều dọc của sàn nhà, các chiêng không xếp chồng lên nhau.

Gia chủ mời đoàn phường bùa uống nước, ăn trầu và lấy một vò rượu cần ra thiết đãi. Sau đó trùm phường đọc bài “Phát rác” tỏ ý khen ngợi bình rượu ngon, rượu quý của chủ nhà:

“Ơn bố, lại ơn mế

Đã hết năm cũ

Lại ra năm mới

Anh em chúng tôi

Đến chơi, đến chúc

Bố, mế cùng gia đình

Có vò rượu ngon

Có vò rượu thơm

Thiết đãi anh em

Chúng tôi xin cảm tạ

Tấm lòng thành của ông bà...”.

Trùm phường vừa hát dứt lời thì gia chủ hát đáp lại bằng những lời lẽ khiêm tốn:

"Không dám

Trước là mừng

Sau là cám ơn

Buổi đầu xuân năm mới

Cám ơn anh, em phường bùa

Đi qua đàng, qua xá

Còn có lòng ghé thăm

Gia đình xin cám ơn

Gia đình có vò rượu chua

To bằng quả vả, quả sung

Mời mà thẹn với anh em

Múc gáo nước nhạt nâng lên

Mời anh em ta cùng uống

Thấy chua có chê

Thấy ngon chớ có ngại

Uống đi uống cho vui

Vít cần trúc ta cùng uống

Uống cho vui, cho say...”.

Gia chủ và hội phường bùa khai mở chum rượu cần, uống cầu may mắn, cầu sức khỏe.

Khi uống rượu, chủ nhà cùng trùm phường và những người cao tuổi uống trước, phường bùa và những người khác uống tiếp đợt hai, đợt ba.... Khi cuộc vui kết thúc, trùm phường đại diện cho anh em nói lời chào ra về với nội dung: “Buổi đầu xuân năm mới, anh em phường bùa chúng tôi đến thăm và chúc sức khoẻ gia đình, còn được gia đình cho ăn, cho uống. Giờ ăn đã no, uống đã say. Phường bùa chúng tôi xin phép ra về, chúc gia đình ở lại mạnh khoẻ, ra năm mới ăn ra, làm nên có của ăn, của để. Hẹn gia đình vào dịp năm sau, anh em chúng tôi lại đến...”.

Chào gia chủ xong, phường bùa ra về và còn được gia chủ biếu từ 2 đến 3 chiếc bánh chưng làm quà. Phường bùa lại đi đến chúc các gia đình nhà khác, tiếng cồng chiêng séc bùa vang khắp xóm, khắp làng. Nhà nhà háo hức, đợi cho họ đến để nhận được những lời hát chúc tụng vui vẻ, cầu cho một năm mới mùa màng bội thu, cây cối ra hoa kết trái... Hội xéc bùa kéo dài cho tới hết ngày mùng 3 tết mới kết thúc.

Thao Dính