[E - Magazine] Người thầy nặng lòng với chữ Thái cổ

Với mong muốn, ai là người dân tộc Thái phải biết nói tiếng Thái, biết làn điệu Khặp Thái, hiểu được cái nguồn, cái gốc của dân tộc mình. Chính vì vậy, bao năm qua, thầy giáo, nghệ nhân ưu tú Hà Nam Ninh (tên hồi nhỏ là Hà Văn Nênh) vẫn miệt mài gìn giữ, truyền dạy chữ Thái cổ.

Trong ngôi nhà sàn nhỏ nằm nép mình bên dòng sông Mã hiền hòa, thầy giáo già Hà Nam Ninh (sinh năm 1949, xã Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa) vẫn ngày ngày miệt mài bên những tài liệu quý bằng chữ Thái có tuổi đời hàng chục, hàng trăm năm tuổi.

Dù qua cái tuổi “thập cổ lai hy”, nhưng ông vẫn còn rất nhanh nhẹn và hoạt bát. Bằng giọng nói truyền cảm, ông kể cho chúng tôi nghe về cuộc hành trình gìn giữ hồn cốt của dân tộc mình. Sinh ra vùng đất Mường Khoòng - một Mường lớn của người Thái xưa ở tỉnh Thanh Hóa, ngay từ nhỏ, cậu bé Hà Văn Nênh đã được cha mẹ dạy nói tiếng Thái và văn hóa bản địa. Thời điểm ấy, tất cả những người dân trong bản, trong Mường chỉ có thể nói chuyện, giao tiếp với nhau bằng tiếng Thái chứ không thể đọc, viết được chữ Thái.

Người Thái có tiếng nói và chữ viết riêng, đây là điều mà nhiều dân tộc thiểu số khác ở Việt Nam không có. Với suy nghĩ, ai là người dân tộc Thái phải biết nói tiếng Thái, biết làn điệu Khặp Thái, hiểu được cái nguồn, cái gốc của dân tộc mình. Những nung nấu ấy vẫn ngày ngày âm ỉ cháy trong lòng ông. Thời gian trôi qua, cậu bé Hà Văn Nênh năm xưa đã trở thành thầy giáo, rồi kinh qua nhiều cương vị như cán bộ quản lý giáo dục, Phó Chủ tịch UBND phụ trách mảng văn hóa của huyện Bá Thước (cũ)... Và chính quãng thời gian này, ông đã bén duyên với chữ Thái. Năm 1968, khi đang là một giáo viên dạy môn xã hội, ông bắt đầu rong ruổi khắp các bản làng, ghi chép lại tất cả những câu ca dao, tục ngữ dân tộc Thái. Ông đã vận dụng vào các bài giảng khiến học trò rất thích thú. Nhưng phải đến năm 1985, cơ duyên thực sự mới tới.

Giọng ông trầm ngâm: Trong một lần họp ở tỉnh, tôi gặp nhà nghiên cứu Hà Văn Ban (nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa). Cụ Ban hỏi tôi có biết chữ Thái không. Tôi bảo không. Cụ nghiêm mặt nói: Ơ, người Thái mà không biết chữ Thái? Rồi cụ viết vào sổ tay cho tôi cả bảng chữ cái. Cũng từ đó, tôi lao vào tự học, tự mày mò. Thi thoảng, xuống tỉnh đi họp tôi lại vào hỏi cụ Ban.

“Năm 1990, tôi đã có thể đọc, viết, thậm chí gửi thư cho cụ Hà Văn Ban bằng chữ Thái. Nhận được lời khen của cụ, tôi mừng đến mất ngủ. Từ đó, lại càng có thêm động lực cho việc học và nghiên cứu chữ Thái", ông Ninh nhớ lại.

Không có thầy, không có sách, ông tự học theo cách có thể: Chép tay lại tất cả những gì đọc được. Đi khắp nơi để tìm thêm tư liệu về chữ Thái. Những đêm đi dạy về, thắp ngọn đèn dầu, ông ngồi dò từng nét chữ thô sơ, so sánh từng ký tự. Có ký tự ông phải mất cả tháng mới hiểu được cách phát âm và ý nghĩa. Không biết hỏi ai, ông tự mày mò. Sai thì viết lại, viết đến khi đúng mới thôi.

Từ vốn kiến thức tự học, ông cùng các cộng sự soạn giáo trình dạy chữ Thái đầu tiên năm 1993. Đó là nền tảng cho hàng trăm lớp học ông mở sau này – nhiều lớp hoàn toàn miễn phí. Ở bất cứ nơi nào ông đến công tác, từ UBND huyện đến các bản xa, ông đều tranh thủ dạy lại cho người dân. Trong suốt hơn 30 năm công tác, dù ở cương vị nào, ông cũng luôn tâm nguyện là làm sao để chữ viết, tiếng nói của dân tộc mình được bảo tồn và phát huy. Cứ thế, ông thu thập những tư liệu về các lễ hội cổ truyền, các tác phẩm văn học cổ, các bản chữ cổ, những phong tục, tập quán của người Thái...

Suốt bao nhiêu năm qua, chỉ cần nghe nơi nào có sách, có tư liệu liên quan đến chữ viết của người Thái, ông đều tìm cách đến tận nơi để xin, để mua lại...

Đến nay, ông Hà Nam Ninh đã lưu giữ hàng trăm loại sách, tư liệu quý bằng chữ Thái có tuổi đời hàng chục, hàng trăm năm. Tủ sách của ông có nhiều tư liệu lịch sử rất quý được viết bằng chữ Thái như: Văn khế địa giới đất đai giữa các bản, các tổng; Các thống kê đinh điền, sản vật, thuế má; Lịch sử hình thành cộng đồng dân cư làng xã; Thần phả và những câu chuyện về nhân vật lịch sử có công...

Trong đó, thứ quý giá nhất phải kể đến là truyện thơ bằng chữ Thái “Truyện kể đường lên thiên đàng” viết thời vua Lê Chiêu Tông, cách đây hơn 500 năm. Ngoài ra, ông còn có rất nhiều sách, thơ, truyện bằng chữ Thái như: “Truyện thơ Khăm Panh”, “Khun Lú - Nàng Ủa”, “Sống Chụ Son Sao”, “Truyện tình Pha-dua”... Đây là những tác phẩm nổi tiếng, có giá trị trong đời sống văn hóa, tinh thần của người Thái ở Thanh Hóa nói riêng và người Thái ở Việt Nam nói chung.

Theo Nghệ nhân ưu tú Hà Nam Ninh, chữ Thái cổ Thanh Hóa là một phần cơ bản và rất quan trọng của văn hóa của người dân tộc Thái. Tiếng Thái có cấu tạo ngữ pháp giống như tiếng Việt nên dễ học, phù hợp với tư duy chung của các tộc người trong khu vực, bên cạnh đó, nó có vốn từ vựng dồi dào và phong phú.

Không chỉ đam mê với việc sưu tầm tư liệu, sách vở về chữ dân tộc Thái, văn hóa dân tộc Thái, từ năm 1985-1995, ông Hà Nam Ninh đã miệt mài nghiên cứu, biên soạn tài liệu về chữ Thái như: “Bộ chữ thái cổ Thanh Hóa”, “Bộ dạy chữ Thái Việt Nam tại Thanh Hóa”, “Tài liệu dạy tiếng dân tộc Thái”... Sau khi biên soạn thành giáo án, ông Ninh quyết định mở lớp dạy chữ Thái miễn phí tại địa phương cho những người yêu và muốn học chữ Thái.

Tiếng lành đồn xa, dần dần nhiều cán bộ đang công tác tại UBND các xã của huyện Bá Thước (cũ), các hạt kiểm lâm, các chiến sỹ Biên phòng... đã tìm đến lớp học của ông. Trước những việc làm thiết thực và ý nghĩa của thầy giáo Hà Nam Ninh, năm 2006, Sở Nội Vụ Thanh Hóa, Sở Giáo dục và Đào tạo Thanh Hóa đã cấp chứng chỉ dạy chữ Thái cho ông. Năm 2007, để tạo tiền đề cho việc thực hiện đề án dạy tiếng Thái trên địa bàn tỉnh, Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Thanh Hóa mời ông Hà Nam Ninh dạy tiếng Thái cho 13 giáo viên của Trường Đại học Hồng Đức...

Sau khi nghỉ hưu (năm 2004), ông lại có thêm nhiều thời gian hơn, chuyên tâm hơn cho việc nghiên cứu và truyền dạy chữ Thái. Ngoài ra, ông còn cùng các nhà nghiên cứu tham gia chỉnh sửa tài liệu “Dạy tiếng dân tộc cho cán bộ công tác vùng cao” dành cho người dân tộc khác học tiếng Thái, rồi “Tài liệu đào tạo, bồi dưỡng tiếng Thái” dành cho cán bộ, công chức, viên chức, công tác ở vùng dân tộc, miền núi tỉnh Thanh Hóa...

Với những đóng góp trong việc bảo tồn di sản văn hóa của dân tộc, năm 2015, ông Hà Nam Ninh vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú - loại hình tiếng nói, chữ viết tỉnh Thanh Hóa. Hằng năm, ông và một số giáo viên từng là học trò lại mở lớp truyền dạy tiếng Thái. Hiện ông Ninh vẫn đang dạy hai lớp: một lớp 9 trường THCS Ban Công với 28 học sinh; một lớp dành cho các cụ cao tuổi trong vùng (từ 60 - 70 tuổi).

"Lâu nay, tôi thường soạn giáo án trên máy tính. Có lẽ như vậy nên các cháu rất thích học và học cũng nhanh lắm. Tôi chỉ mong sau này có người thật sự yêu thích chữ Thái để tiếp nối việc truyền dạy này", ông Ninh nói.

Hằng tuần, người thầy giáo già với mái tóc bạc phơ vẫn miệt mài lên lớp, cùng với những bài giảng là những câu chuyện về nguồi cội của dân tộc mình.

Hà Đan – Hoàng Đông

Đồ họa: Mai Huyền