Nơi lưu giữ ký ức

Giữa nhịp sống hiện đại, những nếp nhà sàn ở miền Tây Thanh Hóa vẫn trầm mặc đứng bên sườn núi, soi bóng xuống thung lũng như chứng nhân của thời gian. Mỗi ngôi nhà không chỉ là nơi trú ngụ, mà còn là “trái tim” của văn hóa Thái – nơi lưu giữ hồn cốt, nếp sống và ký ức của bao thế hệ.

Ngôi nhà sàn truyền thống của đồng bào Thái – biểu tượng của văn hóa vùng cao Thanh Hóa.

Từ thuở hồng hoang, khi con người còn nương nhờ hang đá, hốc cây để tránh thú dữ và giá rét, ước mơ về một mái nhà an lành đã dần hình thành. Qua hàng ngàn năm tiến hóa, con người biết chọn vật liệu, tính toán kết cấu, dựng nên những ngôi nhà phù hợp với tự nhiên. Và giữa những sáng tạo ấy, nhà sàn với kiến trúc đặc trưng của cư dân vùng cao được xem là một phát minh vĩ đại.

Mai rùa trên nóc nhà sàn - Dấu ấn của tín ngưỡng văn hóa nông nghiệp.

Ở nước ta, nhà sàn phổ biến trong cộng đồng các dân tộc thiểu số, đặc biệt là người Thái, Mường. Nếu người Kinh quen với nhà trệt, người Mông có nhà trình tường, người Dao có nhà nửa đất nửa sàn, thì người Thái chọn cho mình mái nhà sàn vững chãi, cao ráo, thoáng mát, vừa chống ẩm thấp, vừa tránh thú dữ.

Vật liệu xây dựng nên nhà sàn thân thiện với môi trường.

Vật liệu dựng nhà thường là gỗ, tre, nứa, luồng, lá cọ, lá gianh,... tất cả đều thân thiện với môi trường và gần gũi với rừng núi quê hương. Dưới bàn tay tài hoa và kinh nghiệm của người thợ, từng cột, từng vì kèo được ghép lại tỉ mỉ, tạo nên ngôi nhà vừa ấm về mùa đông, mát về mùa hè, vừa là pháo đài tự nhiên chống chọi mưa bão, lũ lụt.

Những khung cửa sổ nhà sàn thoáng mát.

Trong văn hóa Thái, nhà sàn không chỉ là nơi ở mà còn là biểu tượng của nếp sống và tín ngưỡng. Người Thái coi trọng số lẻ – con số của may mắn. Vì thế, nhà thường có 3 gian 2 chái hoặc 5 gian 2 chái, số bậc cầu thang là 9 hoặc 11, cửa chính và cửa sổ cũng được tính theo số lẻ.

Hai cầu thang ở hai đầu nhà mang ý nghĩa phân định giới tính: cầu thang bên phải dành cho phụ nữ, bên trái cho nam giới.

Bên trong, không gian chia thành ba tầng: Tầng dưới (lang) – nơi để củi, nông cụ; Tầng giữa (hạn hươn) – không gian sinh hoạt; Tầng trên (khứ hươn) – nơi cất giữ đồ quý.

Bà Lang Thị Chai chia sẻ bên bếp lửa.

Người Thái có câu: “Hươn mi hạn, quản mi xấu” (nhà có gác, sàn có cột), nhắc nhớ về sự bền vững và ngăn nắp của mỗi nếp nhà.

Ở bản Mạ (nay là thôn Thanh Xuân), xã Thường Xuân, ngôi nhà sàn của ông Lữ Xuân Tiến và bà Lang Thị Chai đã tồn tại gần nửa thế kỷ. Mái gianh, cột gỗ, cầu thang mòn vết chân người vẫn kể những câu chuyện xưa.

Những năm chưa có điện, chưa có cầu treo bắc qua sông, bản Mạ cô lập giữa núi rừng. Những đêm đông, ánh lửa từ bếp sàn là hơi ấm, là tiếng cười, là niềm gắn kết của cả bản làng.

Khung dệt vải thổ cẩm của bà Lang Thị Chai.

Bà Lang Thị Chai kể, trên nhà sàn có những quy định tưởng nhỏ nhưng thể hiện sâu sắc văn hóa tôn ti và sự tôn trọng. Con dâu chỉ được ngủ ở khu vực dưới, không được gần bàn thờ. Khách nữ không quay lưng về phía bàn thờ. Người đến chơi không được ngồi trên khung cửa sổ và mặt phải hướng ra ngoài. Ngày nay, quy định ấy đã bớt khắt khe, nhưng vẫn được người già nhắc lại như cách giữ gìn nề nếp xưa.

Bà Lang Thị Chai chia sẻ về những quy định trên nhà sàn Thái.

Hiện bản Mạ vẫn còn hơn 30 nóc nhà sàn cổ, được xem như “bảo tàng sống” của văn hóa Thái Thanh Hóa. Nhờ giữ được nét nhà truyền thống, bản đã trở thành điểm du lịch cộng đồng hấp dẫn, thu hút du khách đến tham quan, tìm hiểu đời sống vùng cao.

Ở thôn Thanh Xuân, xã Thường Xuân, đồng bào Thái còn gìn giữ nguyên vẹn nhiều nếp nhà sàn cổ.

Để thích ứng với đời sống hiện đại, nhiều ngôi nhà sàn đã được cải tạo để trở thành homestay, nhà hàng cộng đồng, vừa phục vụ du lịch, vừa giữ lại linh hồn kiến trúc cổ. Những năm qua, không gian nhà sàn của vợ chồng anh Lữ Văn Tính và chị Vi Thị Tuyến đã đón hàng ngàn lượt khách đến trải nghiệm ẩm thực và nghỉ ngơi, mang lại nguồn thu ổn định, tạo việc làm cho người dân trong bản.

Một ngôi nhà sàn được cải tạo để trở thành không gian trải nghiệm ẩm thực của anh Lữ Văn Tính.

Dẫu có đổi thay theo thời gian, nhà sàn vẫn là trái tim văn hóa của người Thái. Nơi ấy vang lên tiếng cồng chiêng trong ngày vui, ngân nga khúc khặp “yếu đú nẳm ne” trong đêm hội, hay rì rầm những truyện kể “Quắn tố mương”, “Xống chụ xon xao”.

Anh Lữ Văn Tính chia sẻ về quá trình phát triển du lịch cộng đồng của gia đình.

Anh Lữ Văn Tính, chủ homestay Tuyến Tính, cho biết: “Nhà sàn không chỉ là nơi ở, mà còn là nơi con người gắn bó với tổ tiên, với núi rừng, với ký ức của mình”.

Dưới mái sàn, lửa bếp vẫn cháy, người vẫn kể chuyện, trẻ con vẫn nô đùa – để văn hóa dân tộc Thái tiếp tục trường tồn cùng năm tháng.

Bá Phượng - Xuân Sơn