Quả pao trong tết người Mông - Biểu tượng văn hóa và tình yêu đôi lứa

Ở những bản làng biên giới xứ Thanh, nơi tiếng gió mang theo hương của núi rừng, quả pao vẫn xuất hiện trong các hoạt đọng văn hóa của đồng bào Mông mỗi dịp tết đến, xuân về. Và quả pao trở thành linh hồn trong văn hóa Mông và người Mông xem pao là “chứng nhân của tình yêu đôi lứa".

Quả pao được các bà, các mẹ và cô gái người Mông thêu tay với nhiều màu sắc bắt mắt.

Những ngày cuối năm 2025, chúng tôi tìm đến bản Kéo Hượn, xã Nhi Sơn, nơi có đông đồng bào Mông sinh sống. Trong tiết trời se lạnh, trên bãi đất trống của bản Kéo Hượn, nhiều thiếu nữ và các bà, các mẹ người Mông tụ tập may quả pao. Với sợi lanh, sợi chỉ được se kỹ, lớp vải thêu tay nhiều màu sắc. Mỗi quả pao mất từ 4 đến 6 giờ để hoàn thiện. Gặp bà Ly, 62 tuổi, người hơn 40 mùa xuân làm pao. Bà chia sẻ: “Pao không phải để chơi cho vui. Nó là trái tim của người con gái Mông. Cách may pao cho thấy sự khéo léo, còn cách ném pao thể hiện tấm lòng. một cô gái giỏi sẽ may được 3 đến 5 quả pao trước Tết để mang theo trong các ngày hội của bản".

Ném quả pao ưng cái bụng, khởi đầu tình yêu lứa đôi của chàng trai, cô gái Mông.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, có 3 lý do khiến quả pao trở thành vật trao duyên đặc biệt của các thiếu nữ Mông. Trước tiên là tính giao tiếp không lời. Trong văn hóa người Mông, các chàng trai, cô gái dân tộc Mông, họ không được tự ý tiếp xúc quá gần. Do vậy, quả pao là phương tiện để họ tương tác mà không phá vỡ lễ giáo truyền thống. Với một cú ném nhẹ nghĩa là quan tâm. Nếu ném chệch hướng thì đó là dấu hiệu từ chối. Nhất là đón quả pao bằng hai tay là sự trân trọng. Tiếp đến là tính chọn lọc tự nhiên.

Ông Thao Nọ Pó, người cao tuổi trong bản Keo Hượn, khẳng định: “Ném pao không dễ. Với các chàng trai người Mông, ai đón được pao nhiều vòng tức là người nhanh nhẹn, tốt tính. Con gái người ta cũng nhìn vào đó mà lựa chọn một người bạn đời ưng cái bụng nhất”. Như vậy, không biết từ bao giờ quả pao vô tình trở thành bài “thi năng lực” để tìm người bạn đời phù hợp với mình. Thứ ba, tính cộng đồng mạnh mẽ khi quả pao được ném trên sân, lúc đó cũng là cả bản cùng hòa vào không khí đầy tiếng cười. Đặc biệt, trong văn hóa Mông, họ coi sự hòa hợp của cộng đồng là nền tảng cho hôn nhân bền vững.

Cô gái trẻ Hơ Thị Dua, 17 tuổi, bẽn lẽn cười, đôi má ửng hồng trong trời lạnh, nhớ lại: “Em ném quả pao với anh Sung Văn Lênh suốt 3 ngày tết. Lúc đầu chỉ là chơi. Nhưng càng ném, em thấy tay anh ấy chắc, mắt nhìn thẳng, không bao giờ làm rơi quả pao. Em thích từ lúc nào không biết”. Còn anh Sung Văn Lênh, 19 tuổi, với dáng người cao thanh tú, chia sẻ: “Nếu không có pao, chắc em với Dua không dám nói chuyện. Nhờ quả pao mà em biết Dua hiền và ném rất đẹp”.

Câu chuyện của Dua và Lênh không phải hiếm ở các bản Mông khu vực biên giới tỉnh Thanh Hóa. Qua khảo sát thực tế tại 3 bản Mông ở xã biên giới Nhi Sơn, thì có tới 80% các cặp vợ chồng trẻ cho biết, họ từng giao duyên qua quả pao.

Những quả pao bây trên bầu trời ngày tết ở các bản người Mông xứ Thanh.

Trong những năm gần đây, sự xuất hiện của điện thoại, mạng xã hội và các hình thức giải trí mới khiến nhiều người lo lắng rằng quả pao sẽ dần bị lãng quên. Tuy nhiên, theo ông Thao Văn Co, trưởng bản Keo Hượn khẳng định: “Ném pao không thể mất. Vì nó không chỉ là trò chơi. Nó là văn hóa, là nếp sống, là tình yêu. Chỉ cần còn tết, thì còn pao". Hiện nay, ném quả pao không chỉ xuất hiện trong những ngày tết truyền thống, mà con tái hiện trong các ngày hội văn hóa để giới trẻ không quên cội nguồn của dân tộc mình.

Với các tiêu chí ném pao Mông so với ném còn dân tộc Thái, hay dân tộc Tày, thì có một điểm chung, đó là giao duyên, tìm bạn đời, cầu mùa và cầu may. Đặc biệt, quả pao hay quả còn được may bằng chất liệu vải lanh, thêu tay thủ công và nhiều màu sắc.

Sân đồi bản Kéo Hượn, nơi đồng bào Mông tụ tập xem các chàng trai, cô gái ném quả pao, vui chơi tết.

Trong văn hóa truyền thống của người Mông xứ Thanh, ném pao còn mang ý nghĩa biểu tượng tình yêu đôi lứa và mong mùa màng tươi tốt. Không gian mà người dân tổ chức ném pao, chủ yếu là sân bản, thung lũng hoặc bãi đất khu lễ hội của bản.

Sự so sánh trên cho thấy, pao của người Mông nghiêng mạnh về giao duyên và mang chiều sâu tình cảm, đây là điều hiếm thấy trong nhiều dân tộc khác.

Có thể nói, quả pao mã hóa giá trị thẩm mỹ. Hoa văn trên quả pao của người Mông phản ánh thế giới quan và bàn tay khéo léo của phụ nữ. Hơn nữa, pao còn mã hóa giá trị xã hội. Nhìn chung từ cách ném, đón, trao cho thấy, quy tắc ứng xử và đạo đức truyền thống. Đặc biệt, pao đã mã hóa giá trị tình yêu. Không phải lời nói, mà còn là sự chân thành của từng cú ném qua lại. Chính sự mã hóa đa tầng ấy giúp quả pao tồn tại lâu bền trong đời sống đồng bào Mông.

Quả pao không chỉ là vật dụng vui chơi trong những ngày tết của đồng bào người Mông, nó được ví như “cuốn sách văn hóa” được truyền bằng tay, là nhịp cầu nối trái tim với trái tim, là biểu tượng bất biến giữa đời sống nhiều đổi thay như hiện nay. Từ những vành khăn bạc của cô gái đến bàn tay chai sần của chàng trai người Mông, từ tiếng cười trong trẻo trên sân bản đến ánh nhìn bẽn lẽn của tình yêu đôi lứa, tất cả đều kết tụ trong hành trình bay của một quả pao. Và chừng nào quả pao còn bay trên bầu trời ngày tết, thì bản sắc văn hóa của người Mông xứ Thanh vẫn còn sức sống bền bỉ, như dòng suối không bao giờ cạn giữa đại ngàn.

Hơ Chứ