Thúc ước làng xã ở Hoằng Hoá

Huyện Hoằng Hóa hiện còn bảo lưu được nhiều giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, một trong số đó là thúc ước làng xã.

Cổng làng Trọng Hậu, xã Hoằng Quỳ, huyện Hoằng Hoá. Ảnh: CTV

Thúc ước là những bài văn được viết theo lối biền ngẫu, mang tính giáo hóa của một cộng đồng cư dân (“thúc”: bó buộc, giữ gìn, “ước”: quy định). Thông qua cảm xúc và ngôn ngữ sáng tạo của tác giả dân gian, những quy ước, lời răn của ông cha được khái quát, hình tượng hóa bằng những áng hùng văn được dùng vào dịp lễ trọng, tế tự ở đình làng.

Nếu như hương ước (phổ biến hơn) là văn bản mang tính pháp lý, thì thúc ước là văn bản giáo huấn được đông đảo người làng thông qua và tuân thủ.

Bởi thúc ước là một tác phẩm văn chương nên dễ nhớ, dễ thuộc, thậm chí có bản còn được vận vào các lối hát để trình diễn ở các làng quê.

Thúc ước cơ bản có các nội dung sau: Mở đầu - mô tả cảnh thái bình; vào đề - giới thiệu vị trí, cảnh quan của làng; thân đề - giới thiệu các truyền thống văn hóa, ngành nghề tiêu biểu của làng; kết luận - khuyên răn các thế hệ con cháu cần phải chung tay gìn giữ, vun đắp, phát huy các giá trị truyền thống tiêu biểu của quê hương. Do đó có thể xem thúc ước là một tác phẩm địa chí với đầy đủ các thông tin của một cộng đồng cư dân.

Thông thường, chỉ những làng xã có phong cảnh tươi đẹp, truyền thống học hành, khoa cử hoặc những địa phương có truyền thống văn hóa, thuần phong mỹ tục, người dân ăn ở hòa thuận... mới có thúc ước. Theo thống kê chưa đầy đủ của chúng tôi, hiện nay ở Hoằng Hóa có 9 bản thúc ước (đứng thứ hai toàn tỉnh). Trong đó nổi tiếng nhất là các bản sau:

Thúc ước xã Bột Thượng (Hoằng Lộc):

Đất có người, đất mới mở mang

Người được đất, người càng đúc chuốt

Quan khanh tướng bày ngôi san sát, đời dõi y quan

Nhà khoa trường giáp mái chan chan, giường đầy trâm hốt...

Thúc ước làng Cát Xuyên (nay là xã Hoằng Cát) do Đệ tam giáp đồng Tiến sỹ Đặng Quốc Bỉnh viết vào thời Hậu Lê:

Chênh chênh nền phúc chỉ, ba nghìn thế giới thu vào

Phăng phẳng bãi phù sa, bát cảnh tiêu tương chiếm được

Đất cấu khí tinh anh

Người trổ tài trác lạc...

Thúc ước làng Bái Xuyên (nay là xã Hoằng Xuyên):

Sông Hà Thủy dòng tuôn bến Thủy, thủy thủy triều tôn tị uốn ngàn câu

Non Kim Sơn mạch dẫn Bút Sơn, sơn sơn bảo bình nhâm làm ngọc đới

Cồn nổi quy xà đại ấn, trùng trùng khởi đính hướng châu về; Bãi đùn ngư nhạn xuyên vân cá, cá hồi đầu đều phải phục lai...

Thúc ước làng Đoan Vỹ (xã Hoằng Thịnh):

Áng ta

Nay giới ở Hà Trung, xã là Hành Vỹ

Bàn long uốn khúc, xuyên điền nổi bật lỳ lăng

Vũ phương ấn hình, xây nền tỉnh lý...

Thúc ước làng Phú Khê do Bảng nhãn Lê Quý Đôn soạn năm 1784:

Xã Phú Khê ta

Nằm trong ấp thang mộc

Đều mang vẻ anh hùng

Cửa nhạn chốn xa xăm

Nổi bật vẻ đẹp thành đỏ, ruộng gà, giữa đường ngang dọc kênh sông

Các bậc trẻ già, trên dưới đối đãi với cha kính thờ vua

Nắm chức trách theo nền chính, truyền dạy dỗ vào phụng thờ cha mẹ...

Ngoài thúc ước làng xã, ở Hoằng Hóa còn có thúc ước dòng họ, đó chính là những lời huấn thị của tổ tiên. Như họ Bùi xã Hoằng Lộc, hằng năm vào dịp giỗ tổ, thúc ước lại được cụ tộc trưởng mang ra đọc để khuyên răn, bảo ban con cháu trong họ.

Nhìn chung, những kỷ cương, điều mục, chuẩn mực mà làng xã, họ tộc đặt ra trong các bản thúc ước không ngoài mục đích bình trị, an dân, xây dựng quê hương giàu đẹp, dân cường, vật thịnh, thuần phong mỹ tục. Qua các điều khoản, thúc ước cho thấy rõ vấn đề về bổn phận, nghề nghiệp cũng như nghĩa vụ của mỗi người đối với làng nước, gia đình. Vì thế thúc ước được tất cả người dân trong làng đồng thuận, tự hào và nghiêm túc thực hiện. Chính vì vậy, các bản thúc ước (cùng với hương ước, lệ tục) được ví như tấm gương phản chiếu sinh động, toàn diện bức tranh đời sống tinh thần của làng quê đất Cổ Hoằng xưa.

Trần Đức Tuấn