Vì sao lại “Đói giỗ cha, No ba ngày Tết”?

Cái ý “No ba ngày Tết” thì hầu như ai cũng hiểu. Tuy nhiên vấn đề khó hiểu và gây tranh cãi tại sao lại “đói giỗ cha” hoặc “đói ngày giỗ cha”?

Bài “Đói ngày giỗ cha, no ba ngày Tết” (PGS.TS Phạm Văn Tình - báo LĐ-2012) nêu tình huống cụ thể ông từng gặp:

“Thưa thầy, lớp chúng em vẫn tranh luận với nhau về ý nghĩa của câu tục ngữ đói ngày giỗ cha, no ba ngày Tết. Tranh luận nhiều nhưng mỗi người một ý. Em có đem câu này về nhà hỏi bố mẹ thì bố em cũng chịu. Bố em còn bảo: “Ông nội của con mất đã lâu, giỗ nhiều lần rồi nhưng con cái chưa phải chịu đói bao giờ cả”. Đây có phải là một câu nói cho vui không ạ?”[...]

Không riêng gì bạn Trần Thu Thảo, thú thực, bản thân tôi nhiều lúc cũng không rõ nguyên do từ đâu dẫn đến câu tục ngữ này. Hầu hết các sách sưu tầm văn hóa dân gian chỉ thống kê chứ chưa giải thích kỹ câu đó (trừ một số câu khá đặc biệt). Đầu năm 2010, khi cuốn “Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn Đức Dương, NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, 2010) xuất bản, tôi vội vã tra ngay. Mục từ này được giải thích như sau: “Hay bị đói là vào dịp giỗ cha (vì đâu còn lúc nào mà nghĩ tới chuyện ăn trong khi đang mải lo chuyện cúng giỗ); hay được ăn no là vào ba ngày Tết (vì đó là một thông lệ vốn có tự ngàn xưa)”. Cách cắt nghĩa như vậy cũng thật chưa rõ ý.”

Thực ra cách giải thích của Nguyễn Đức Dương cũng đã được Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam (Nhóm Vũ Dung) đưa ra trước đó 15 năm.

Để “rõ ý” hơn, PGS.TS Phạm Văn Tình đã làm cuộc “điền dã”, đi “hỏi các cụ cao niên ở nhiều nơi tôi qua”, nhưng tựu trung cũng không có gì mới. Lý do cơ bản được đưa ra để giải thích vẫn là do lo lắng chuẩn bị cho ngày giỗ, bận tiếp khách; với những giỗ đầu của cha thì phải mặc áo tang, đội mũ rơm, chống gậy túc trực... nên bị đói.

Theo chúng tôi, ý dân gian trong câu tục ngữ đang xét nói chuyện “đói” (do thiếu đói, không có gì để ăn), chứ không nói chuyện “đói” trong khi mâm cao cỗ đầy mà không có thời gian để ăn. Càng không phải “hay đói là vào dịp giỗ cha” như Nguyễn Đức Dương giảng giải. Vì chẳng có ở đâu phong tục làm giỗ cha lại theo quy luật như thế.

Giỗ cha là dịp lễ trọng (Trâu bò được ngày phá đỗ, con cháu được bữa giỗ ông - tục ngữ). Nếu “đói vì mải lo chuyện cúng giỗ” thì cúng xong cũng phải được ăn chứ? Tục ngữ có câu Trước cúng cha sau va vô miệng cơ mà? Giả sử có nhịn miệng đãi khách thì chủ ngồi tiếp, khách ăn ba, chủ nhà ít nhất cũng phải ăn một mới phải phép. Nhịn hoàn toàn, ngồi nhìn thì khách nào dám gắp? Còn nếu là bận bịu, kể cả trong lúc “tang gia bối rối”, chuyện đói có chăng cũng chỉ tạm thời mà thôi.

Thực ra, câu tục ngữ đang xét được hiểu như sau: Ngày giỗ cha rất quan trọng, nhưng khôngdứt khoát phải cỗ bàn thịnh soạn. Gặp năm mùa màng thất bát, đói kém, chiến tranh, loạn lạc... thì ngày giỗ cha có khi chỉ có nén hương, chén nước, bát cơm, quả trứng gọi là “cúng cáo”, nhớ ngày kỵ. Như thế không có gì là trái đạo lý. Bởi tín ngưỡng thờ cúng của người Việt không câu nệ mâm cao cỗ đầy, Bắt thiếu giỗ, không ai bắt cỗ lưng. Thế nhưng ba ngày Tết lại là chuyện khác.

Người ta có thể túng thiếu, quanh năm nhịn đói, nhịn thèm, nhưng ba ngày Tết cũng phải chạy vạy bằng được để ít nhất không được ăn ngon cũng phải ăn no, hoặc có gì đó khác ngày thường. Giàu hay nghèo, ngày ba mươi Tết thịt treo trong nhà, hay Đói cho chết, ngày Tết cũng phải no. Ngày Tết được ăn ngon, ăn no, mặc đẹp, vui vẻ, nhàn hạ thì hy vọng cả năm cũng sẽ được như vậy. Bởi thế, Tết đến người ta không chỉ ăn cho no bụng mà còn ăn để lấy may cả năm. Trong câu Đói giỗ cha, no ba ngày Tết, dân gian đưa ra ngày rất quan trọng (giỗ cha) để so sánh, khẳng định một ngày khác còn quan trọng hơn nhiều: Tết là ngày quan trọng nhất trong tất cả những dịp lễ quan trọng trong năm; Có thể bị đói vào ngày giỗ cha nhưng ba ngày Tết dứt khoát phải được no.

Tết không chỉ ý nghĩa với người sống mà còn với cả ông bà, tổ tiên. Kẻ ăn mày đến ngày giỗ cha có khi không có gì để cúng, nhưng Tết đến cũng phải cố tìm cách có được bữa tươm tất, no bụng. Không ai muốn (và không thể) “khất” được cái Tết. Không thể nhịn đói nằm co khi cả đất trời, thiên hạ đều náo nức đón Tết, vui Xuân. Đó chính là sự đặc biệt của cái Tết, đặc biệt hơn tất cả những ngày đặc biệt trong năm.

Nếu hiểu “đói ngày giỗ cha” vì “mải lo chuyện cúng giỗ” hoặc phải làm phép “tịnh cốc”, “nhịn miệng đãi khách”, số “người kéo đến ăn thường đông hơn số người được mời” nên bị đói, sẽ sai bản chất vấn đề và không ăn nhập với ý nghĩa của vế “no ba ngày Tết”.

Hãy xét câu tục ngữ Cha chết không lo bằng gái to trong nhà. Thực tế “cha chết” là đại tang, việc lớn lắm! (Có câu Khóc như cha chết cơ mà!). Ấy vậy mà dân gian lại đem so sánh và cho rằng không bằng chuyện “gái to trong nhà”. “Gái to” là gì? Là gái lớn, gái đã đến tuổi lấy chồng. Thủ pháp này cũng nhằm gửi đến một thông điệp, kinh nghiệm: có con gái lớn, đến tuổi lập gia đình là nỗi lo lắng lớn. Sẽ là việc làm khá hài hước nếu chúng ta thắc mắc và cố đi tìm nguyên nhân tại sao, ở đâu lại có phong tục coi thường việc “cha chết” như vậy. Hay câu Đau mắt không bắt giắt răng. Đau mắt, mắt nhặm, kèm nhèm rất khó chịu! Thế nên dân gian chọn ngay kiểu đau này đặt trong mối tương quan, so sánh với “giắt răng” để nhấn mạnh: Đau mắt đã khó chịu rồi, giắt răng còn khó chịu hơn, bởi thức ăn hoặc dị vật giắt vào răng tuy không đau nhưng khó chịu vô cùng. Hoặc câu Lễ cả năm không bằng rằm tháng Giêng, cách nói này cũng là nhằm nhấn mạnh để mọi người ghi nhớ Rằm tháng Giêng rất quan trọng. Có thể nói, đây là những câu tục ngữ mà ý nghĩa, thông điệp chính của nó nằm ở vế thứ hai, chứ không phải ở vế đầu. Bởi vậy không nên băn khoăn, cố đi tìm nghĩa đen và cách lý giải nội dung, khi cái ý “đói giỗ cha” chỉ đóng vai trò là thủ pháp nghệ thuật mà thôi.

Hoàng Trinh Sơn (CTV)