Sắc màu cây bông trong văn hóa người Thái

Từ nghi lễ truyền thống đến sinh hoạt cộng đồng, cây bông không chỉ là biểu tượng tâm linh mà còn là trung tâm gắn kết đời sống văn hóa của người Thái xứ Thanh. Qua hình tượng cây bông, vũ trụ quan, nhân sinh quan và khát vọng về cuộc sống đủ đầy được thể hiện sinh động, giàu tính nhân văn.

Ông Vi Văn Thưa giới thiệu ý nghĩa và cấu trúc cây bông trong nghi lễ truyền thống.

Đối với đồng bào dân tộc Thái ở Thanh Hóa, cây bông hay còn gọi là “có xặng boóc” giữ vị trí đặc biệt trong các lễ hội truyền thống. Dù hình thức thể hiện có khác nhau theo từng địa phương, cây bông vẫn là biểu tượng của các tầng trời, tầng đất, phản ánh quan niệm về vũ trụ, về mối quan hệ hài hòa giữa con người với thiên nhiên và thần linh.

Người am hiểu sâu sắc về cây bông là ông Vi Văn Thưa, thầy Mo đã có hơn 20 năm gắn bó với đời sống văn hóa tâm linh của đồng bào Thái ở bản Ngàm Pốc, xã Yên Thắng. Ông hiện là mo chủ thực hành các nghi lễ trong lễ hội Chá Mùn - một hoạt động tiêu biểu của Lễ hội Mường Đeng được tổ chức hằng năm. Với cộng đồng người Thái trong vùng, ông không chỉ là người am hiểu nghi lễ mà còn là “người giữ vía” cho những giá trị văn hóa truyền đời.

Theo ông Thưa, cây bông được làm hoàn toàn thủ công từ những vật liệu gần gũi với đời sống núi rừng. Trong quan niệm của người Thái, số tầng của cây bông thể hiện trật tự vũ trụ và vị thế của mo chủ trong nghi lễ. Cấp bậc càng cao, cây bông càng nhiều tầng. Thông thường, cây bông có 3, 5, 7, 9 hoặc 12 tầng. Thân cây thường là tre hoặc luồng già, được khoét lỗ để chia tầng và cắm các cành hoa vót bằng tre.

Tạo hình biểu trưng trên cây bông của người Thái.

Trên các cành hoa là những dải hoa dài rủ xuống, xâu bằng các hạt gỗ nhỏ hình trụ. Đầu dải kết những bông hoa đủ sắc màu được làm từ gỗ mềm hoặc lõi cây sắn. Xen kẽ là các mô hình bằng gỗ hoặc tre đan, tái hiện hình ảnh các tầng trời, mặt đất và những vật dụng quen thuộc trong đời sống lao động của người Thái.

Đỉnh cây bông được cắm một cây ô thổ cẩm hình vuông, vừa mang ý nghĩa biểu trưng vừa được sử dụng trong các điệu múa nghi lễ. Toàn bộ cây bông được sơn, nhuộm các gam màu rực rỡ như xanh, đỏ, tím, vàng... tạo nên không gian lễ hội sinh động, giàu sức cuốn hút.

Để làm nên một cây bông hoàn chỉnh phải mất hàng tháng trời, với sự tham gia của nhiều người trong bản. Trai tráng đảm nhiệm việc đan, cắt gọt, tạo hình các mô hình, còn phụ nữ đảm nhận xâu hoa, cắt tỉa và trang trí. Quá trình làm cây bông vì thế cũng là dịp để cộng đồng cùng nhau chung sức, gắn bó và trao truyền ý thức gìn giữ bản sắc văn hoá.

Người dân trong bản cùng nhau làm cây bông, một hoạt động gắn kế cộng đồng trong đời sống văn hoá Thái.

Không chỉ mang ý nghĩa tín ngưỡng, cây bông còn là trung tâm của sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Các điệu múa, trò diễn quanh cây bông mô phỏng sinh động đời sống thường ngày của người Thái trong quá trình dựng bản, dựng mường, từ lên nương làm rẫy, bắt cá, hái măng đến những sinh hoạt bình dị gắn với núi rừng. Những động tác ấy vừa là diễn xướng, vừa là cách người Thái kể lại đời sống của chính mình bằng ngôn ngữ hình thể.

Hoạt động múa, diễn xướng quanh cây bông trong Lễ hội Mường Đeeng, xã Yên Thắng.

Nếu như trước đây, cây bông chỉ xuất hiện trong các nghi lễ cúng tế, tạ ơn trời đất hay lễ nâng bậc mo ở phạm vi gia đình, thì ngày nay những hoạt động quanh cây bông đã trở thành sinh hoạt văn hóa cộng đồng thu hút đông đảo người dân và du khách tham gia.

Việc múa, diễn xướng quanh cây bông không chỉ thể hiện tinh thần đoàn kết, mà còn mang giá trị giáo dục nhân văn sâu sắc. Đó là khát vọng về sự bình đẳng, hài hòa, không phân biệt giàu nghèo, sang hèn, là mối quan hệ gắn bó giữa con người với con người, giữa con người với thiên nhiên và thần linh.

Cùng với quá trình bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, nhiều hủ tục lạc hậu, yếu tố mê tín trong các nghi lễ quanh cây bông đã được loại bỏ. Những giá trị tốt đẹp tiếp tục được gìn giữ, góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa người Thái và tô điểm cho bức tranh đa sắc của văn hóa các dân tộc xứ Thanh.

Hà Huyền