Tin giả trong kỷ nguyên số

Tin giả không chỉ làm méo mó thông tin, thách thức báo chí truyền thống, mà còn len lỏi, thao túng đời sống xã hội, thậm chí đe dọa an ninh trật tự và an toàn cộng đồng.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Lý hướng dẫn sinh viên lớp K27 - Truyền thông đa phương tiện, thảo luận về chủ đề nhận diện tin giả trong kỷ nguyên số.

“Virus” trong kỷ nguyên số

Tháng 11/2023, dư luận xôn xao trước tin đồn trên mạng xã hội về một cô gái ở Khu du lịch Pù Luông, nhiễm HIV và lây bệnh cho 40 người đàn ông, trong đó có cả khách du lịch. Ngay sau đó, cơ quan chức năng đã vào cuộc, khẳng định đây là thông tin bịa đặt. Công an huyện Bá Thước (cũ) xử phạt hành chính và nhắc nhở một số cá nhân khác, buộc cam kết không tái phạm sau khi thừa nhận đã chia sẻ thông tin thất thiệt chỉ để “câu like”. Câu chuyện này không chỉ bôi nhọ danh dự cá nhân, mà còn gây ảnh hưởng trực tiếp đến hình ảnh “du lịch xanh” của Pù Luông, khiến công tác quản lý văn hóa, du lịch và an ninh trật tự địa phương gặp khó khăn. Đây không đơn thuần là trò đùa, mà để lại hệ lụy nặng nề cho cá nhân, cộng đồng và uy tín của cả một vùng.

Tối 27/8/2025, mạng xã hội lại lan truyền đoạn video được cho là ghi tại phường Hàm Rồng (Thanh Hóa), cho rằng lực lượng công an từ chối hỗ trợ người dân trong mưa bão. Thực tế, do ảnh hưởng bão số 5 khiến nhiều khu dân cư ngập sâu, Công an tỉnh Thanh Hóa cùng chính quyền địa phương và lực lượng cứu hộ đã túc trực 24/24 giờ, dùng xuồng máy vận chuyển nhu yếu phẩm, di dời người dân đến nơi an toàn. Việc không cho một số hộ quay lại nhà khi nước sông Mã còn dâng cao chỉ nhằm bảo đảm an toàn tính mạng. Cơ quan chức năng khẳng định video kia là bịa đặt; đoạn clip thất thiệt sau đó bị gỡ bỏ và nguồn phát tán đang được xác minh để xử lý.

Đây chỉ là 2 trong hàng trăm nghìn tin giả xuất hiện trên mạng xã hội thời gian qua. Nếu trước kia, tin thất thiệt chỉ dừng lại ở những lời đồn miệng, thì nay đã biến thành “cơn bão thông tin” phát tán với tốc độ ánh sáng. Tin giả len lỏi vào từng ngóc ngách đời sống, tác động đến nhận thức, hành vi, thậm chí cả những quyết sách quan trọng. Nó đặt ra thách thức lớn cho báo chí, truyền thông và từng công dân số, đòi hỏi cái nhìn tỉnh táo cùng những giải pháp mạnh mẽ để bảo vệ sự thật.

Tin giả có thể hiểu là những thông tin sai sự thật – một phần hoặc toàn bộ – được tạo ra và phát tán dưới lớp vỏ “tin tức” nhằm đánh lừa công chúng. Mục đích rất đa dạng: gây hoang mang, hạ uy tín cá nhân hay tổ chức, trục lợi kinh tế, thao túng chính trị hoặc đơn giản chỉ để thu hút sự chú ý. Điểm chung là sự cố ý đánh tráo thật – giả, khiến người tiếp nhận khó phân biệt.

Trong kỷ nguyên số, tin giả không còn là dạng “lá cải” hay lời đồn vu vơ, mà trở thành hiện tượng toàn cầu. Internet tốc độ cao, mạng xã hội và thuật toán gợi ý khiến tin giả bùng phát mạnh mẽ. Đặc biệt, chúng thường lan nhanh gấp nhiều lần tin thật, bởi được thiết kế để khơi gợi cảm xúc sốc, tò mò, phẫn nộ. Sự xuất hiện của trí tuệ nhân tạo, nhất là công nghệ deepfake và các công cụ nội sinh, càng làm tin giả tinh vi, khó kiểm chứng. Có thể coi tin giả trong kỷ nguyên số như một loại “virus" thông tin dễ phát tán, khó kiểm soát và để lại hậu quả nặng nề đối với niềm tin xã hội, an ninh thông tin và uy tín báo chí.

“Vaccine” phòng, chống tin giả

Báo cáo tại Hội nghị tổng kết lĩnh vực thông tin điện tử cuối năm 2024 cho biết: Bộ phận tiếp nhận và xử lý (thuộc Trung tâm Xử lý tin giả, tin xấu độc Việt Nam) đã tiếp nhận nhiều phản ánh liên quan đến tin xấu độc, lừa đảo, sai sự thật; xử phạt 55 trường hợp với tổng số tiền 555 triệu đồng; yêu cầu các nền tảng xã hội gỡ bỏ hàng chục ngàn nội dung, bài viết, video xấu độc. Những con số này phản ánh quy mô khổng lồ của vấn nạn tin giả, đồng thời cho thấy sự nỗ lực mạnh mẽ của cơ quan quản lý.

Thực tế, tin giả không chỉ dừng lại ở việc bôi nhọ cá nhân hay làm xấu hình ảnh một điểm đến, mà còn gây hệ lụy sâu rộng. Về kinh tế, nó có thể khiến du lịch, thương mại lao đao, doanh nghiệp mất uy tín, thiệt hại doanh thu. Về chính trị, tin giả bị lợi dụng để xuyên tạc đường lối, chính sách, làm suy giảm niềm tin của Nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng và sự điều hành của Nhà nước. Về xã hội, nó gieo rắc hoang mang, chia rẽ cộng đồng, tạo tâm lý bất ổn kéo dài. Trong lĩnh vực văn hóa, tin thất thiệt bóp méo giá trị truyền thống, làm hao mòn nỗ lực xây dựng hình ảnh và thương hiệu quốc gia.

Đặc biệt, sự bùng nổ tin giả trong môi trường số đặt ra thách thức lớn cho báo chí truyền thống. Nếu trước đây, báo chí giữ vị thế “cửa ngõ thông tin”, thì nay mạng xã hội với khả năng lan truyền tức thì đã chiếm ưu thế trong việc dẫn dắt dư luận. Nhiều khi, tin giả lan rộng trước khi báo chí kịp xác minh. Vì vậy, nhà báo buộc phải thay đổi cách tiếp cận: không chỉ đưa tin chính xác, kịp thời, mà còn phải giải thích, phản biện, “giải độc” thông tin để lấy lại niềm tin công chúng. Đây vừa là thách thức, vừa là cơ hội để báo chí khẳng định vai trò dẫn dắt trong biển dữ liệu hỗn loạn.

Theo tiến sĩ Nguyễn Thị Lý, giảng viên ngành truyền thông đa phương tiện, Trường Đại học Hồng Đức: Muốn ngăn chặn “virus” tin giả cần một lá chắn nhiều tầng, gồm 4 lớp “vaccine” then chốt. Thứ nhất là hành lang pháp lý với các luật, nghị định như Luật An ninh mạng nhằm răn đe hành vi tung tin thất thiệt. Thứ hai là vai trò của báo chí chính thống - nơi các tòa soạn phải nhanh nhạy kiểm chứng, cung cấp thông tin xác thực, trở thành điểm tựa niềm tin. Thứ ba, bền vững nhất, chính là mỗi công dân phải biết sàng lọc, phản biện, rèn kỹ năng “miễn dịch số”. Thứ tư là ứng dụng công nghệ, như trí tuệ nhân tạo (AI), để hỗ trợ nhận diện, xử lý tin giả. Khi 4 lớp này vận hành đồng bộ, xã hội mới có được hàng rào vững chắc bảo vệ sự thật trong kỷ nguyên số.

Trong thời đại mà chỉ một cú nhấp chuột có thể biến lời đồn vô căn cứ thành “sự thật” được hàng vạn người tin theo, cuộc chiến chống tin giả chưa bao giờ dễ dàng. Nhưng sự thật luôn có sức nặng riêng và trách nhiệm bảo vệ nó không chỉ thuộc về cơ quan quản lý hay người làm báo, mà còn là nghĩa vụ của từng công dân khi tiếp nhận thông tin. Giữ gìn sự thật hôm nay cũng chính là giữ gìn niềm tin - nền móng để xã hội phát triển lành mạnh trong kỷ nguyên số.

Bài và ảnh: BÁ PHƯỢNG