“Hương đảng” không phải là “Phe cánh trong làng”

Độc giả Hàn hỏi: “Trong bài “Kẻ sĩ” của Nguyễn Công Trứ có câu “Miền hương đảng đã khen rằng hiếu đễ/ Đạo lập thân phải giữ lấy cương thường”. Tôi không hiểu “hương đảng” ở đây nghĩa là gì.

Gần đây tình cờ khi xem cuốn “Từ điển tục ngữ Việt” của Nguyễn Đức Dương thì thấy hóa ra từ “hương đảng” xuất hiện trong thành ngữ tục ngữ Việt Nam khá nhiều, như: “Hương đảng là một tiểu triều đình”, “Hương đảng mạc như xỉ”, “Triều đình trọng tước, hương đảng trọng xỉ”. Từ “hương đảng” được tác giả từ điển này giải thích là “tên chung để chỉ các phe cánh trong làng”. Tôi đem cách giải thích này soi vào câu thơ của Nguyễn Công Trứ thì thấy nghĩa của nó không hợp lý.

Vậy, rất mong được chuyên mục “Cà kê chuyện chữ nghĩa” giải đáp (tôi chụp lại mấy trang của từ điển và xin gửi kèm theo thư này). Trân trọng cảm ơn”.

Trả lời:

Chúng tôi đã tra Từ điển tục ngữ Việt (Nguyễn Đức Dương - NXB Tổng hợp TP. HCM - 2010) và thấy từ “hương đảng” được tác giả giải thích đúng như độc giả Hàn Dương trích dẫn. Tuy nhiên, cách giảng này sai hoàn toàn.

Thực ra, chữ “đảng” 黨 cũng có một nghĩa là đảng phái, phe cánh, nhóm người, hoặc một chính đảng nào đó, nhưng “đảng” trong hương đảng 鄉黨 không có nghĩa là “phe cánh” mà là một đơn vị tổ chức làng xã, nghĩa rộng chỉ quê hương, làng xóm.

Chúng ta cùng tham khảo “Hán ngữ đại từ điển” giảng về “đảng” và “hương đảng”:

- “đảng: 1- một cơ tầng tổ chức ở địa phương thời cổ đại. Năm nhà gọi là lân, năm lân gọi là lý, năm trăm nhà gọi là đảng. Luận ngữ - Ung Dã: “lấy cho bà con anh trong hương đảng.” [nguyên văn 黨: 1.古代一種地方基層組織.五家為鄰,五鄰為里, 五百家為黨.“論語‧雍也”: “以與爾鄰里鄉黨乎!”].

- “hương đảng: 1- phiếm chỉ quê nhà. Quy chế nhà Chu: một vạn hai ngàn năm trăm nhà là một hương, năm trăm nhà là một đảng. Luận ngữ - Hương đảng: “Khổng Tử khi ở hương đảng (quê nhà) thì dáng vẻ rất ôn hòa, cung kính, tựa như chẳng biết nói năng” [nguyên văn: “鄉黨: 1.泛稱家鄉. 周 制,一萬二千五百家為鄉,五百家為黨.“論語‧鄉黨”:“孔子之於鄉黨,恂恂如也,似不能言者].

Nhiều cuốn từ điển tiếng Việt như Việt Nam tự điển, Từ điển Lê Văn Đức..., đều có ghi nhận hương đảng với nghĩa là làng mạc, làng xóm. Vì tác giả “Từ điển tục ngữ Việt” đã hiểu sai nghĩa của từ hương đảng, nên dẫn đến giảng sai hàng loạt những câu có từ hương đảng, mà độc giả Hàn Dương có nhắc đến và chúng tôi dẫn ra sau đây:

- “Hương đảng là một tiểu triều đình Các phe cánh trong làng cũng là một thứ triều đình thu nhỏ (Chú thích: “Hương đảng dng. (cổ) Tên chung để chỉ các phe cánh trong làng”).

- “Hương đảng mạc như xỉ - Các phe cánh trong làng chỉ coi trọng tuổi tác mà thôi”.

- “Triều đình trọng tước ;hương đảng trọng xỉ - Triều đình thường vị nể kẻ có tước vị cao; các phe cánh trong làng thường vị nể kẻ cao tuổi”.

“Hương đảng” có nghĩa là làng xóm, thôn xóm, chứ không phải là “phe cánh” nên các câu thành ngữ tục ngữ trên đây phải được đính chính lại theo cách hiểu như sau:

- “Hương đảng là một tiểu triều đình”, có nghĩa: chốn làng xã, xóm thôn cũng có tôn ti trật tự tùy theo thứ bậc, cứ theo đó mà định ra vai vế, chỗ ngồi, y như một triều đình thu nhỏ vậy.

- “Hương đảng mạc như xỉ”, có nghĩa: ở trong thôn xóm thì không gì bằng tuổi tác (trong Hán tự “xỉ” 齒 nghĩa là tuổi tác, ý nói người già cả trong làng thường được trọng vọng, bởi Kính lão đắc thọ).

- “Triều đình trọng tước; hương đảng trọng xỉ”, có nghĩa: ở triều đình thì người ta trọng chức tước, ở nơi thôn xóm thì người ta trọng tuổi tác.

Sở dĩ “hương đảng” xa lạ và khó hiểu với hầu hết người Việt Nam là bởi đây là một từ chỉ được dùng trong văn học, gắn với thành ngữ tục ngữ chứ không được sử dụng trong đời sống hàng ngày. Theo đây, “hương đảng” với nghĩa mà chúng tôi đã trình bày trên đây, khi áp vào câu thơ “Miền hương đảng đã khen rằng hiếu đễ”, nó có nghĩa là: Nơi thôn xóm/làng xã đã khen rằng có lòng hiếu kính với cha mẹ, hòa thuận với anh em.

Mẫn Nông (CTV)