Nghĩa đẳng lập của Bộp chộp, bủn rủn
Trong chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa số trước, chúng tôi đã nêu ra 3 từ ghép bị Từ điển từ láy tiếng Việt nhận lầm là từ láy: tả tơi, tán loạn, tê tái. Trong bài này, chúng tôi tiếp tục phân tích nghĩa đẳng lập của 2 từ: bộp chộp, bủn rủn, và những cứ liệu có liên quan (phần để trong ngoặc kép sau số mục là nguyên văn của Từ điển từ láy tiếng Việt - Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên; phần xuống dòng là trao đổi của chúng tôi):
- “BỘP CHỘP tt. (Tính người) chưa cân nhắc kĩ, đã vội nói, vội làm. Ăn nói bộp chộp. Tính tình bộp chộp”.
Thực ra bộp chộp là từ ghép đẳng lập [nghĩa đồng đại], trong đó, bộp nghĩa là thẳng, ngay, trực diện. Ví dụ “nói bộp vào mặt”, là nói thẳng, nói ngay, nói trực diện vào mặt, không kiêng tránh (ví dụ “Cứ nói bộp vào mặt hắn, đừng nể nang gì cả” - Từ điển Việt Nam phổ thông - Đào Văn Tập); chộp chỉ động tác vồ, nắm bắt nhanh, ngay tức thì, không do dự. Nhiều từ sau khi hợp nghĩa để tạo nên từ ghép đẳng lập sẽ không còn mang nghĩa riêng biệt như khi độc lập trong hành chức nữa. Bộp chộp mang nghĩa khái quát, lời nói (bộp) hoặc hành động (chộp) hấp tấp, không suy nghĩ cân nhắc, không thận trọng:
Chộp đồng nghĩa với vồ, nên vồ vập được Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức đưa ra một nghĩa đáng chú ý là “Chụp-giựt, làm tươm-tướp”, và lấy ví dụ “Thấy lợi lớn thì vồ-vập”.
Tham khảo: Từ điển từ láy tiếng Việt (sách đã dẫn) có thu thập từ “vồ vập” và giảng: “Tỏ ra rất niềm nở, ân cần một cách quá mức khi gặp. Vồ vập hỏi han bạn mới đi xa về. “Người đàn ông vội trao con cho vợ và bàn tay lành lặn bặm vào tay ông Thiềng với một vẻ vồ vập không che giấu” (Ma Văn Kháng)”.
Thực ra, vồ vập cũng là từ ghép đẳng lập [nghĩa đồng đại], trong đó, vồ nghĩa là chộp, nắm ngay, giành lấy một cách vội vã (như vồ ếch; vồ lấy con mồi). Với chữ vập thì đa số các cuốn từ điển tiếng Việt chỉ giảng nghĩa là va phải, đụng phải, bị đập mạnh và đột ngột [thường là đầu, mặt] vào vật cứng (ở thế bị động, gây nên tai nạn hoặc bị đau). Tuy nhiên, vập còn có nghĩa là chụp xuống, đánh ụp xuống thật nhanh, mạnh, đột ngột, cho văng vật bám bẩn ra ngoài, hoặc để cho vật ở ngoài trôi, chảy vào trong dụng cụ (thực hiện động tác ở thế chủ động). Ví dụ, vập cái rổ/rá cho sạch; vập cái gàu xuống giếng để múc nước lên; vập cái xô xuống để xúc cát sỏi,...
Vì cả hai động tác vồ và vập đều diễn ra, hoặc thực hiện một cách vội vã, đột ngột, nên vồ vập mới được Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức giảng hai nghĩa là: “Niềm-nở, đon-đả, vồn-vã, săn-đón, vui-vẻ: Vồ-vập người sang. • Chụp-giựt, làm tươm-tướp: Thấy lợi lớn thì vồ-vập”.
- “BỦN RỦN tt. ở trạng thái cơ thể như bị rã rời ra, không còn sức để cử động nữa do quá mệt mỏi hoặc quá sợ hãi. Sợ quá chân tay bủn rủn. Leo hết con dốc dài bủn rủn cả người”.
Bủn rủn là từ ghép đẳng lập [nghĩa đồng đại], trong đó, bủn có nghĩa là mủn, ở tình trạng bở nát, dễ dàng vụn ra, do mưa nắng lâu ngày dẫn đến mục mại (như Một lớp lá dày đã bủn ra dưới tán rừng ẩm ướt.); còn rủn cũng có nghĩa là mềm, rục, rã rời ra (như Bị cảm lạnh, rủn hết cả tay chân). Bởi bủn và rủn có nghĩa đẳng lập như vậy, nên khi hợp lại, bủn rủn mới có nghĩa ẩn dụ là “ở trạng thái cơ thể như bị rã rời ra...”.
Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức) giảng chữ “bủn” là “Ươn, bở thịt và có mùi hôi: Cá bủn, thịt bủn”. Trong khi Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Vietlex) giảng “rủn” là “ở trạng thái rã rời, không tự điều khiển được nữa vì mệt mỏi hay sợ hãi quá mức” và lấy ví dụ “sợ rủn người ~ “(...) tôi vừa đói vừa say nắng lử lả, mắt tôi tối lại, mồ hôi toát ra lạnh rủn cả chân tay” (Nguyễn Đình Thi). Đn: nhủn”.
Như vậy, tất cả những cứ liệu trên đây đã cho chúng ta thấy, “bộp chộp”, “bủn rủn” là những từ ghép đẳng lập, không phải từ láy.
Mẫn Nông (CTV)
{name} - {time}
-
2025-03-18 19:22:00
Bồi dưỡng cho thanh niên trong kỷ nguyên mới
-
2025-03-18 09:06:00
Quảng Ngãi công bố danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia của người Co
-
2025-03-17 09:24:00
Tôn vinh đóng góp to lớn của cụ Khánh Ký - ông Tổ làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá
Ngày xuân thăm đất Lam Kinh
Ngày xuân như câu hát bắt đầu... (Bài 3): Phải giữ gìn trước khi phát triển...
Sách đẹp: Thị trường ngách đầy tiềm năng cho ngành xuất bản
“Thắp lửa, giữ lửa” nghề truyền thống...
Nét đẹp cây bông trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào Thái, Mường xứ Thanh
Lợi thế của sự đồng cảm
Ngày xuân như câu hát bắt đầu... (Bài 2): Khi lời ca trở thành di sản
“Cung cầm” mới là đúng!
Ngày xuân như câu hát bắt đầu... (Bài 1): Tạo không gian văn hóa từ những nghệ sĩ... “chân đất”