Nghệ nhân đúc đồng Nguyễn Bá Châu - Hành trình không mỏi

Tôi có dịp được trò chuyện với Nguyễn Bá Châu đôi lần. Lần này gặp, ông khoe về chiếc trống đồng “khổng lồ” mà ông và những người thợ vừa đúc thành công. Với tôi, điều này không có gì lạ, bởi 21 năm qua, ông đã làm nên nhiều kỳ tích...

NNƯT Nguyễn Bá Châu bên chiếc trống đồng phiên bản Ngọc Lũ lớn nhất Việt Nam. Ảnh: Nhân vật cung cấp

Từ đúc thành công chiếc trống đầu tiên với đường kính 15cm...

Nguyễn Bá Châu sinh năm 1962, quê ở xã Thiệu Trung (Thiệu Hóa), nơi nổi tiếng với làng nghề đúc đồng Trà Đông. Bố của ông cũng là người thợ đúc đồng có tiếng ở mảnh đất này. “Cha truyền con nối”, Nguyễn Bá Châu của ngày hôm nay cũng đã trở thành một Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) đúc đồng. Ông là niềm tự hào của xứ Thanh.

Năm 2000 là thời khắc đầy dấu ấn với NNƯT Nguyễn Bá Châu khi là người đầu tiên trong cả nước đã đúc thành công trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống. Điều này, quá sức tưởng tượng của chính bản thân ông và nhiều người. Bởi lẽ, đúc trống đồng không dễ, ngay tại làng nghề cũng chưa có người thợ nào dám nghĩ đến. Còn riêng đối với Nguyễn Bá Châu, trước đó ông đã có vài lần thất bại khi đúc trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống. Vậy nên, sự thành công này đã đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp đúc đồng của ông. NNƯT Nguyễn Bá Châu nhớ lại: “Khi còn sống, bố tôi có nói với tôi rằng, nghề này rất quý bởi chỉ từ than, củi, rơm, rạ, đồ phế liệu, đồng nát, qua bàn tay người lao động đều sẽ trở thành sản phẩm giá trị. Tôi trăn trở, nghe lời cụ dặn và bắt tay vào nghiên cứu. Năm 1998, tôi làm thí điểm về cái trống đồng của Việt Nam có cách đây từ mấy nghìn năm nhưng không thành công. Sau đó, tôi tiếp tục làm nhưng vẫn không thành. Tôi hơi chán nản vì thời điểm này, kinh tế rất khó khăn, không thành công nên thất thoát về tài chính là cả vấn đề. Rất may, tôi được sự động viên của gia đình nên đã đi tiếp”...

Sự đi tiếp này đã mang lại thành công cho NNƯT Nguyễn Bá Châu. Như vậy, từ năm 1998-2000, ông đã làm cuộc chinh phục để cho ra đời chiếc trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống đầu tiên với đường kính 15cm. Trong cuộc hành trình này, ông đã từng đặt chân đến các làng nghề đúc đồng từ Nam ra Bắc để học hỏi kinh nghiệm nhưng đáng tiếc những làng nghề này cũng không giúp được gì vì bấy giờ trong cả nước không ai biết đúc trống đồng. Ông ngậm ngùi quay về quê nhưng lòng thì vẫn nung nấu với trống đồng, với sự dang dở chưa thành. Và, thật kỳ diệu, ông đã làm nên kỳ tích.

Đến chiếc trống đồng được xác lập kỷ lục lớn nhất Việt Nam

21 năm qua, kể từ khi NNƯT Nguyễn Bá Châu đúc thành công chiếc trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống đầu tiên ông cũng đã đúc thành công nhiều sản phẩm đồ đồng khác, trong đó chủ đạo vẫn là trống đồng. Những tác phẩm của ông đã được trưng bày ở nhiều nơi và phục vụ các sự kiện lớn trong nước...

Sau 21 năm, đã có đến 4 lần những tác phẩm của ông được Tổ chức kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục mà gần đây nhất là vào năm 2018 với tác phẩm: Phiên bản trống đồng Ngọc Lũ bằng phương pháp thủ công truyền thống lớn nhất Việt Nam. Tác phẩm này hiện đang lưu giữ tại thị xã Long Khánh (Đồng Nai). Trong năm 2020, ông và những người thợ của mình cũng đã hoàn thành chiếc trống đồng phiên bản Ngọc Lũ lớn nhất từ trước đến nay với đường kính 2,45m, cao 1,77m và nặng 4 tấn. Tác phẩm đã được trưng bày chào mừng Đại hội Đại biểu Đảng bộ tỉnh lần thứ XIX vào tháng 10 - 2020 vừa qua.

Thời gian trôi đi, tên tuổi của NNƯT Nguyễn Bá Châu ngày càng được nhiều cá nhân, tổ chức biết đến và đặt niềm tin. Trong đó phải kể đến một công trình đồ sộ và có tầm ảnh hưởng lớn đó là đúc tượng Mẹ Âu Cơ làm quà tặng Hội nghị cấp cao APEC 2017 với số lượng lớn nhất Việt Nam (1.000 pho tượng). Công trình này cũng đã được xác lập kỷ lục. Sự kiện này một lần nữa khẳng định “thương hiệu” Nguyễn Bá Châu và như vậy là tài năng của ông, những tác phẩm của ông không chỉ có người Việt Nam biết đến mà đã bay xa hơn, vươn tầm quốc tế.

Trở lại câu chuyện của 21 năm về trước, khi lần đầu tiên NNƯT Nguyễn Bá Châu đúc thành công chiếc trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống chỉ với đường kính 15cm và 21 năm sau, vẫn là trống đồng nhưng đường kính đã gấp gần 20 lần, quả là một kỳ tích. Có lần, tôi đã hỏi NNƯT Nguyễn Bá Châu: Vì sao ông lại có ý tưởng ngay từ ban đầu là đúc thí điểm với trống đồng mà không phải một sản phẩm đồng nào khác?. Ông nói: “Lúc đầu tôi không nghĩ sẽ làm trống đồng nhưng tìm hiểu qua một số anh em, bạn bè thì tôi được biết giá trị kinh tế mà trống đồng mang lại rất cao. Tuy nhiên, để làm được trống đồng lại rất khó, dù vậy tôi vẫn quyết tâm vì phải làm cái chưa ai làm mới có giá trị. Hơn nữa, tôi cứ tự hỏi vì sao trước đây các cụ đúc được mà giờ đến thế hệ sau lại không làm được?. Điều này càng thôi thúc tôi đến với trống đồng”.

Ông đã thành công. Và thành công không chỉ 1 lần mà nhiều lần với trống đồng. NNƯT Nguyễn Bá Châu trải lòng: “Nếu trước đây làm nghề vì mưu sinh, vì kinh tế về sau này, trong quá trình nghiên cứu tôi đã hiểu nhiều hơn về giá trị văn hóa, lịch sử của các hiện vật đồ đồng. Càng nghiên cứu càng đam mê, làm được cái nhỏ thì phải làm cái lớn, làm cái dễ thì phải nghiên cứu thêm cái khó, như trống đồng của người Việt cổ trước đây, kiểu dáng, họa tiết, hoa văn rất đẹp nhưng sẽ rất khó làm. Bởi chi tiết nhỏ, trong khi đó lại làm thủ công mà làm trên nền đất nên phải đòi hỏi sự kiên trì, sáng tạo rất lớn. Sản phẩm thành công thì buộc người thợ phải nghiên cứu kỹ về chất đất, chất đồng, cách làm. Đến giờ thì tôi đã vượt qua được. Chiếc trống đồng đến nay đã hoàn hảo, cả âm thanh, kiểu dáng, họa tiết, hoa văn, chất liệu đồng tương đối đạt đến đỉnh cao. Làm trống đồng khó nhất trong các sản phẩm đồ đồng vì nó là nghề thủ công. Vì vậy nếu đã làm được trống đồng rồi thì khẳng định có thể làm được nhiều sản phẩm đồ đồng khác. Tôi kỳ vọng những chiếc trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống sẽ được trưng bày tại các quốc gia trên thế giới, nhằm góp phần quảng bá hình ảnh, đất nước, con người và nghề đúc đồng thủ công của Việt Nam”.

Khát vọng... OCOP

Năm 2020, một năm nhiều niềm vui với NNƯT Nguyễn Bá Châu. Ngoài đúc thành công chiếc trống đồng phiên bản Ngọc Lũ lớn nhất từ trước đến nay thì bộ trống đồng Quý Châu 5 cái của nghệ nhân cũng đã được tỉnh thẩm định đợt 1, đạt sản phẩm OCOP 4 sao. Bộ trống đồng này với đường kính mặt trống từ 30cm- 80cm được đúc thủ công, có độ sáng bóng cao và đặc biệt có âm thanh trong và ngân xa. Đường nét hoa văn tái hiện lại hoạt động của người Việt cổ, mang đậm bản sắc văn hóa, văn minh của loài người. NNƯT Nguyễn Bá Châu kể lại: “Khi được thông tin sản phẩm đạt 4 sao đợt 1, trong tôi rất nhiều cảm xúc. Tôi cũng đã từng ấp ủ về một ngày sẽ được tham dự chương trình. OCOP là mục tiêu để những người làm nghề chúng tôi vươn tới và đặt ra nhiều hơn những thách thức, trách nhiệm”...

Vẫn là một Nguyễn Bá Châu với cuộc hành trình không mỏi và ông vẫn mong muốn có được một khu trung tâm giới thiệu sản phẩm làng nghề khang trang hơn, có mô hình về quy trình sản xuất mà khách đến tham quan nếu không vào đúng ngày đúc, làm khuôn thì chỉ cần nhìn nó là có thể hiểu được nghề. Tiếp theo là nguồn nhân lực, điều mà ông vẫn lo lắng nhất. NNƯT Nguyễn Bá Châu đã từng mở 6 lớp học với hơn 300 học viên, trong đó có học viên sau này cũng đã thành nghệ nhân. Ông trăn trở: “Nghề thủ công mà không có bàn tay con người thì sẽ không làm được gì. Muốn phát huy được nghề này, đòi hỏi phải có nhân lực, phải tổ chức thành khóa đào tạo trong vài năm, nghề mới duy trì và tồn tại. Nguồn nhân lực thì có sẵn ở địa phương nhưng khó vẫn là kinh phí. Tôi đã làm hơn 20 năm, nếu không có những người nối nghiệp thì nguy cơ nghề sẽ mai một”...

Hoàng Việt Anh