Âm vang tiếng khèn Mông

(VH&ĐS) Với đồng bào Mông ở Mường Lát, tiếng khèn chính là âm thanh của cuộc sống giữa đại ngàn, là linh hồn của người Mông, mang đậm nét văn hóa. Vì vậy, người Mông quan niệm giữ được tiếng khèn Mông là giữ được bản sắc văn hóa dân tộc mình.

Buổi sáng giữa đại ngàn rộn ràng âm thanh của cuộc sống, tiếng chim hót vang trên những cánh rừng. Tiếng chào, tiếng gọi lao xao của đồng bào chuẩn bị cho một ngày lao động trên nương rẫy, những đứa trẻ vui cười rủ nhau tới lớp và không thể thiếu tiếng khèn Mông dìu dặt, da diết.

Bất cứ lúc nào, đàn ông Mông cũng có thể mang khèn ra thổi. Trong những dịp lễ hội, trên những bãi đất trống, đàn ông Mông vừa thổi khèn, vừa múa khèn với những động tác vừa khỏe khoắn, vừa dẻo dai. Động tác múa khèn của người Mông rất phong phú và đa dạng như: Múa nhảy đưa chân, quay đổi chỗ, quay tại chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, lăn ngửa. Khi một bài khèn được cất lên, nhiều người có thể tham gia múa khèn, chủ yếu vẫn là các chàng trai. Các cô gái sẽ xúng xính trong những bộ váy hoa sặc sỡ cùng nhau múa hát. Qua tiếng khèn Mông, họ kể cho nhau nghe về cuộc sống thường ngày, ca ngợi quê hương, đất nước; tiếng khèn còn là lời tự tình của đôi trai gái trong những ngày hội bản.

Để tiếng khèn khi thổi lên nghe thật hay, thật vang thì phải có một chiếc khèn tốt. Khèn Mông được làm từ gỗ pơmu cùng 6 ống trúc lớn, nhỏ, dài, ngắn khác nhau. Các ống trúc này được xếp khéo léo, song song trên thân khèn. Trúc làm ống phải phơi đủ độ khô, không ẩm nhưng cũng không quá khô thì khèn mới kêu. Quan trọng nhất là khâu khoét lỗ cho lưới đồng rồi bịt lại bằng dây rừng thật chặt, thật khít. Độ cao thấp, vang ngân của khèn phụ thuộc vào việc chỉnh các lưới đồng, mỏng dày thế nào, to nhỏ ra sao. Không phải ai cũng có thể làm được một chiếc khèn đạt đủ độ tinh xảo và yêu cầu khắt khe về âm vực.

Hiện nay, khèn Mông vẫn được sử dụng trong các dịp lễ hội, đám cưới, tang ma. Ở mỗi hoàn cảnh, khèn Mông cũng có những giai điệu khác nhau. Nếu như trong các lễ hội, người thổi khèn sẽ thổi lên những giai điệu vui tươi, mọi người cùng nhau nhảy múa thì trong tang ma, họ sẽ thổi những giai điệu trầm buồn, ảo não.

Trong cuộc sống hiện đại, việc giữ gìn tiếng khèn là giữ gìn nét văn hóa đặc sắc lâu đời của đồng bào Mông. Thông qua việc tổ chức các lễ hội, các trò chơi dân gian truyền thống là cách để truyền dạy và giữ gìn tiếng khèn Mông trong đời sống tinh thần của đồng bào. Ví như ở bản Cơm, xã Pù Nhi người dân đã rất quen với tiếng khèn của ông Hơ Văn Dế. Ông Dế bảo, trong bản chỉ có người lớn tuổi mới biết thổi khèn một cách bài bản, đúng làn điệu. Còn thanh niên chỉ biết thổi một vài khúc nhạc trong những ngày hội. Học thổi khèn rất khó, không phải ai cũng có thể thổi khèn theo đúng giai điệu. Để biết thổi, ai cũng có thể làm được, nhưng để thổi thành bài, thành làn điệu thì người thổi phải có trí nhớ thật tốt và có niềm say mê.

Ông Hơ Văn Dế chỉ dạy những đứa trẻ trong bản cách thổi khèn Mông.

Người Mông quan niệm rằng, đã là con trai Mông thì dù trẻ hay già, đi đâu, lúc nào cũng phải có cây khèn đi cùng. Con trai dân tộc Mông học thổi khèn từ khi lên 5, 6 tuổi.

Với ông Hơ Văn Dế, chiếc khèn từ lâu đã là một người bạn tri âm tri kỷ bởi nó đã cùng ông đi qua những cung bậc cảm xúc trong cuộc đời mình. Mỗi khi rảnh rỗi hay dịp lễ hội của bản làng, ông lại chỉ dạy cặn kẽ cho lớp trẻ về cách thổi khèn, để tiếng khèn sống mãi cùng bản làng và trong tâm hồn người Mông.

Chúng tôi rời bản Cơm trong cái ôm nồng ấm và tình cảm của người Mông, trong tiếng khèn tiễn bạn của ông Hơ Văn Dế và điệu múa khèn của chàng trai, cô gái Mông. Tiếng khèn hòa cùng tiếng suối, hòa cùng âm thanh của cuộc sống đổi mới trên mỗi bản Mông. Tất cả, tạo nên âm thanh rất riêng giữa đại ngàn Mường Lát.

Nguyễn An