Chùa Hoa Long và kiến trúc, điêu khắc độc đáo

Được 5 dãy núi Mông Cù, Hùng Lĩnh, Cô Sơn, Kim Sơn và Kim Âu bao quanh tạo thế tựa vững chắc, chùa Hoa Long xã Vĩnh Thịnh (Vĩnh Lộc) như một đóa sen rực rỡ giữa không gian bát ngát.

Một góc Hoa Long tự.

Xưa kia xã Vĩnh Thịnh có tên gọi là Kênh Thủy, Bản Thủy. Thuở ấy, Bản Thủy vốn là địa bàn rộng lớn, là nơi tụ cư của con người từ thời tiền sử, với vùng di chỉ khảo cổ “Cồn vỏ hến”, và văn hóa Đa Bút cách nay khoảng 6.000 - 7.000 năm. Nơi đây không chỉ là vùng đất cổ với nhiều giai thoại và huyền tích lịch sử mà còn là nơi chốn linh thiêng. Ngày nay không tài liệu nào còn ghi lại chùa Hoa Long được xây dựng cụ thể từ khi nào, nhưng Nhân dân thường gọi bằng nhiều cái tên khác nhau như: chùa Rồng Hoa, chùa Bản Thủy, chùa Làng Trung...

Căn cứ vào một số tư liệu, các nhà nghiên cứu cho rằng chùa Hoa Long được xây dựng từ cuối thời Trần đầu thời Hậu Lê. Trong đó chủ yếu căn cứ vào thời gian tôn tạo chùa vào năm Nhâm Tuất đời vua Lê Hy Tông: “Hoàng Thượng Chính Hòa tam niên, Nhâm tuất tạo Thử thiên cổ tích danh lam Hoa Long tự”. Nghĩa là: “Năm Chính Hòa thứ 3 (1683) đời vua Lê Hy Tông, tức năm Nhâm Tuất tạo lập kiến trúc chùa Hoa Long thuở xưa”; hay dòng chữ trên thượng lương nhà tiền đường có ghi thời gian di chuyển chùa đến địa điểm trên khu đất ngày nay là năm Thành Thái thứ 4 (1892). Điều này cho thấy thời gian xây dựng chùa phải có từ trước đó, đồng thời cũng khẳng định được chùa đã có nhiều lần trùng tu, tôn tạo.

Hoa Long tự mang đậm lối kiến trúc, điêu khắc và văn hóa Phật giáo truyền thống. Tại chùa vẫn còn lưu giữ đôi câu đối: “Bắc khởi Hoa Long tam Phật tự/ Hương lưu Bản Thủy tứ thôn dân” (Phía Bắc khởi tạo chùa Hoa Long thờ Tam Bảo Phật. Hương thơm lưu ở đất Bản Thủy bốn thôn đều thờ) để nói về sự linh thiêng của ngôi chùa.

Du khách và phật tử khi đến nơi này đều dễ ấn tượng với những dáng nét kiến trúc cổ thời Trần - Lê khá đẹp mắt, kỹ thuật chế tác gỗ điêu luyện và tài hoa của các bậc nghệ nhân. Kiến trúc chùa gỗ chắc chắn được liên kết với nhau bằng mộng chốt rất khít, nhưng lại dễ dàng tháo lắp khi trùng tu. Những mảng cấu kiện trang trí khá cầu kỳ, trạm trổ tinh tế, với những đường chạm hoa lá, chim thú theo phong cách tả thực rất sinh động.

So với các chùa có cùng thời điểm, Hoa Long tự khá lớn. Nhà Tiền đường gồm 3 gian 4 mái uốn cong, lợp ngói mũi hài, có kích thước: dài 9,3m; rộng 6,3m; kiến trúc gỗ gồm 4 cột cái, 2 cột quân ở hai vì kèo giữa. Theo các nhà nghiên cứu, cửa võng được coi là bức chạm khắc chủ đạo trong nhà tiền đường. Ở đó, “các nghệ nhân đã thể hiện hết sức cầu kỳ, tinh tế từ kỹ thuật đến mỹ thuật, toát lên vẻ đẹp truyền thống vừa thâm trầm về ý tưởng, vừa tinh xảo về đường nét tạo nên sự lung linh, huyền diệu, linh thiêng. Thật xứng đáng là tác phẩm chạm khắc gỗ mỹ thuật đặc sắc nhất đương thời”. Ở hai trụ chính gian giữa chạm hình 2 tiên nữ đang dang rộng đôi cánh như muốn bay lên. Giữa hai trụ là bức chạm long chầu mặt nguyệt. Hai bên tả và hữu của nhà tiền đường còn có các bức chạm khắc độc đáo khắc nổi 5 chữ Hán “Xuân thời lạc Cảnh Thịnh” để nhấn mạnh mùa xuân cảnh vui đẹp năm Cảnh Thịnh, tức 1793 - 1802.

Ngoài những bức chạm khắc trên gỗ thì những chạm khắc trên đá ở Hoa Long tự cũng thể hiện tài nghệ của người và tính độc đáo của di tích được kết tinh từ một bộ óc sáng tạo, khiếu thẩm mỹ tinh tế và những đôi bàn tay tài hoa của cha ông chúng ta thuở trước. Theo sách “Lịch sử Đảng bộ xã Vĩnh Thịnh”: Cách đây khoảng 7.000 năm, đồng bằng sông Mã với những tài nguyên phong phú, hấp dẫn đã lôi cuốn chủ nhân văn hóa Hòa Bình - Bắc Sơn ở vùng núi phía Tây Thanh Hóa, rời khỏi hang động, mái đá xuống miền đồng bằng trước núi, làm nên nền văn hóa Đa Bút độc đáo và phong phú, mà đến nay chúng ta vẫn còn giữ được khu tượng đá Đa Bút”. Vì thế, đến nay, Hoa Long tự vẫn còn nguyên những khối đá lớn.

Nếu như nhà tiền đường được tập trung ở kiến trúc gỗ thì hậu cung chùa lại chính là những chạm khắc đá vô cùng lộng lẫy. Gian chính giữa có bệ thờ Tam Bảo bằng đá, mà người dân quen gọi là bệ đá Tam thế. Đây là một tác phẩm nghệ thuật điêu khắc đá tiêu biểu, được nghệ nhân đương thời thể hiện thành một bông sen khổng lồ với những mảng chạm khắc hoa văn đặc sắc. Bệ có kích thước dài 3,42m, rộng 1,95m, cao 0,83m được tạo thành từ nhiều phiến đá ghép lại. Trên bệ đá đặt 3 pho tượng tam thế (quá khứ, hiện tại, vị lai) bằng gỗ quý. Chân bệ tam thế có trang trí hoa văn hình sóng nước, phía trên là 2 hàng cúc dây mềm mại uốn lượn nhịp nhàng. Thân bệ trang trí kiểu bổ ô dọc, kích thước không đều nhau mặt trước là 7 ô, ô chính giữ chạm một bình hoa đang tỏa ngát hương thơm, 6 ô còn lại chạm hình 6 cô tiên nữ trong điệu múa dâng hoa. Phần trên của thân bệ chạm những cánh sen nổi gồm 4 lớp tạo thành một bông sen lớn rất độc đáo.

“Có thể khẳng định, bệ tam thế chùa Hoa Long là một bức họa độc đáo bằng điêu khắc đá. Một bông sen đá khổng lồ như mọc lên trên những ngọn sóng nhấp nhô dưới ánh trăng trí tuệ mang triết lý sâu xa của nhà Phật” (Chùa xứ Thanh, NXB Thanh Hóa).

Chính những giá trị về mặt lịch sử văn hóa và kiến trúc đặc biệt ấy mà Hoa Long tự đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích cấp quốc gia năm 2004. Mười năm sau ngày công nhận di tích, năm 2014, chùa đã được tôn tạo, trùng tu từ sự quan tâm hỗ trợ của nhà nước và nguồn vốn xã hội hóa.

Bà Trần Thị Thuyết, thôn Xanh, xã Vĩnh Thịnh là người thường xuyên đến trông coi, quét dọn chùa cho biết: Cùng với đền Trần Khát Chân, chùa Hoa Long là niềm tự hào của bà con xã Vĩnh Thịnh. Chính vì thế, nơi đây lúc nào cũng sạch đẹp, phong quang. Đặc biệt, chùa vẫn giữ về cơ bản những kiến trúc xưa như hình chạm khắc sinh động về hoa lá, cỏ cây, rồng, chim thú... Nền chùa lát gạch mộc, chân cột với những phiến đá... Việc dọn dẹp, nhang khói chùa là trách nhiệm của chúng tôi trước Tam Bảo.

Trải qua gần 400 năm xây dựng và trùng tu, Hoa Long tự luôn là nơi các phật tử cầu nguyện, nghe tiếng chuông ngân. Nằm trên tuyến du lịch hấp dẫn bắt nguồn từ TP Thanh Hóa, qua đền Bà Triệu, đến chùa Hoa Long rồi sang Phủ Trịnh và Di sản văn hóa thế giới Thành Nhà Hồ, trong thời gian tới hy vọng rằng đây sẽ là điểm dừng chân lý tưởng của phật tử và du khách khi về với quê hương Thanh Hóa.

Bài và ảnh: Huyền Chi