Khặp Thái ngợi ca bản mường tươi đẹp

Đồng bào Thái ở Thanh Hóa có hai ngành chính, đó là Táy Đăm (Thái đen), Táy Dọ (Thái trắng) cư trú từ bao đời và tập trung ở các huyện Quan Sơn, Quan Hóa, Bá Thước, Lang Chánh, Thường Xuân, Như Xuân, Mường Lát và phân bố rải rác ở các huyện: Như Xuân, Như Thanh...

Hát Khặp của đồng bào Thái bản Sáng, xã Quang Chiểu (Mường Lát).

Đồng bào Thái tỉnh Thanh có vốn di sản văn hóa khá phong phú và đặc sắc như: thần thoại, cổ tích, truyền thuyết, truyện thơ, ca dao... Những tác phẩm thơ ca nổi tiếng của đồng bào Thái là: “Xống chụ xôn xao”- Tiễn dặn người yêu, “Khăm Panh”, “Ú Thềm”, “Xi Thuần”. Người Thái sớm có chữ viết nên nhiều vốn cổ được ghi chép lại trên giấy bản và lá buông. Nhiều lễ hội nổi tiếng như: xên bản, xên mường, Kin chiêng boọc mạy, lễ hội Nàng Han, Khằm Ban, Căm Mương, lễ hội Mường Xia, Tén Tằn... với các trò diễn: ném còn, đi cà kheo, đánh trống dàm, khua luống, nhảy sạp, đua ngựa, bắn nỏ... hàm chứa những giá trị văn hóa phi vật thể được sáng tạo, thực hành và trao truyền trong cuộc sống.

Trong những giá trị văn hóa tinh thần ấy, thì dân ca nói chung, hát khặp nói riêng là một trong những thành tố quan trọng với nhiều bài hát và làn điệu có giá trị. Khặp là lối ngâm thơ hoặc hát theo lời thơ, có thể đệm đàn và múa. Những nội dung của hát khặp ẩn chứa tinh hoa văn hóa tộc người, là nơi kết tụ những tri thức, kinh nghiệm sống đã được tích lũy nhiều nghìn đời; lưu giữ hồn dân tộc, quan hệ tình nghĩa giữa con người với tự nhiên, xã hội thể hiện sâu sắc, bền chặt và nghĩa tình nhất vẫn là mối quan hệ, tình cảm gắn bó giữa con người với con người và giữa con người với thiên nhiên trong cuộc sống.

Khặp của dân tộc Thái Thanh Hóa rất phong phú, có thể chia làm hai loại chính là khặp bắc” (hát sáng tác mới) và khặp quăm pang chạu (hát lời truyền thống). Hát khặp dân tộc Thái là hình thức diễn xướng trong một không gian rộng: trên cánh đồng, nương rẫy, hội bản, hội mường, trên sông, trên suối, trong rừng, ngoài bãi... và diễn xướng cả nơi bếp lửa trong mái nhà sàn cùng nhau mời trầu, xơi nước, mời uống rượu cần. Hát khặp của đồng bào Thái tỉnh Thanh là quá trình phát triển cả về bề rộng, bề sâu và liên tục. Nội dung những bài hát khặp tập trung vào các chủ đề: phản ánh thế giới tự nhiên; ca ngợi quê hương, bản mường; phản ánh cuộc sống lao động, sản xuất; triết lý về cuộc sống, nhân sinh; phản ánh các quan hệ xã hội; phản ánh thế giới nội tâm và khặp giao duyên, giao tình... Trong số các nội dung phản ánh, hát khặp ca ngợi quê hương, bản mường luôn được đồng bào trân trọng, tự hào về bản làng do ông cha dựng xây, để lại cho con cháu mai sau.

Vịn vào lời khặp, trái tim hòa điệu vời khúc ca ngân, đưa khách xa, mường gần tới thăm các bản mường của đồng bào Thái, thỏa sức ngắm nhìn phong cảnh đẹp, nên thơ. Đó là những ngôi nhà sàn ở lưng chừng núi ẩn trong sương phủ, mây che; những ruộng bậc thang như những công trình kiến trúc vươn tới trời cao bảng lảng trong ánh chiều buông, màu vàng của lúa chín, màu vàng của ánh chiều buông dệt nên bức tranh đẹp tựa như trong huyền thoại. Những chàng trai, cô gái Thái xinh tươi trong những bộ trang phục dân tộc truyền thống nhiều màu sắc với giọng ca ngọt ngào, đằm thắm để khách đến thăm ngẩn ngơ quên cả lối về. Đến Mường Khoòng, Mường Ký (Bá Thước), Mường Ca Da, Mường Mìn, Mường Ánh (Quan Hóa), Mường Xia (Quan Sơn), Mường Chiềng Ván (Thường Xuân)... và bất cứ nơi đâu cũng bắt gặp làn điệu khặp của người Thái với những ca từ mộc mạc, ngợi ca thiên nhiên, con người, cuộc sống lao động và bản mường giàu đẹp: Mường Ca Da có cánh đồng rộng rãi/ Nhìn xa tới tận chân núi/ Có cây cổ thụ tỏa bóng xum xuê/ Mường Ca Da uống nước ba khe/ Quăng chài Khe Lung nhiều cá/ Cá Dốc to ở nơi khe sâu/ Cá Ních lu ở sông chảy Bản Khằm/ Đàn cá Mải ở chỗ nước sâu/ Tháng mười cá sa xuống chặng...

Ngược lên nơi rẻo cao biên giới, lời khặp như nâng bổng bước chân, ngắm nhìn bản mường tựa như đóa hoa rực rỡ tỏa hương khoe sắc giữa đại ngàn: Mở cổng đón khách đến thăm/ Mở cổng mường để khách vui qua lại/ Khách đến với Mường Xia - Mường Chu Sàn/ Chủ mời lên núi Pha Đén chơi/ Ngước mắt phía xa thấy Mường Dùa tươi đẹp/ Trông thấy núi Hoa, núi Dùa trời bắc cầu vồng qua đó...

Đến bất cứ nơi đâu, lời khặp thủ thỉ, tâm tình, bay bổng vang xa, thấm vào lòng người, ngấm vào mạch đất tình cảm gắn bó thiết tha sâu nặng với bản mường đẹp giàu, bừng lên muôn sắc: Mường Dùa đẹp lung linh huyền ảo/ Trông Mường Dùa đẹp tựa sừng trâu...

Tình yêu quê hương, bản mường không chỉ được diễn tả qua cảnh đẹp và sự giàu có mà lời khặp còn ngợi ca những con người chủ nhân của những cảnh đẹp nên thơ và thấm đẫm tình người:... Sao sáng trên ngọn cây/ Sao để nhớ mong cho con gái Thái/ Mọi con đường có sao đưa lối/ Trai vào bản chơi, rượu cần cùng uống/ Trai gái cùng khua luống say mê...

Tình yêu bản mường nâng lên thành tình yêu đất nước được người hát cảm nhận, phản ánh hồn nhiên, trong sáng, giàu cảm xúc và ngân lên lời hát: Tôi đi qua nhiều mường thấy trầu cau vàng/ Tôi đi qua nhiều làng thấy nhiều điều lạ/ Tôi đã ngắm và tôi trông thấy/ Tay nâng cao che ánh mặt trời nhìn thấy/ Nghiêng bên phải để ngắm ruộng/ Nghiêng bên trái ngắm nhà lớp lớp/ Thấy mường anh đẹp cong tựa sừng trâu/ Mường anh đẹp bởi lúa, ngô, khoai/ Các ông bà sống lâu bạch lão...

Làn điệu khặp mượt mà, êm dịu, sâu lắng được trai gái Thái cất lên từ trong trái tim mình. Hát khặp ngân lên trên đường đi, trong ngày lễ, ngày xuân như tiếng chim họa mi hót vang, lan xa khắp núi rừng, bản mường yêu quý.

Hát khặp có thể là do một hay nhiều người cất lên cùng một lúc và đối đáp giữa bên này và bên kia. Tập trung nhiều người tham gia nhất là vào dịp cưới xin của trai gái Thái, vào ngày mùa, ngày lễ hội, ngày xuân; kết hợp với các trò chơi dân gian như ném còn, ném pao, bắn nỏ, bắn cung, bên những chĩnh rượu cần ngọt ngào, đậm đà hương vị của núi rừng.

Ở đâu cũng vậy, người Thái luôn sống trong lời khặp vui tươi rộn ràng để giải tỏa đi những mệt mỏi, vất vả trong lao động sản xuất. Người Thái luôn tự sáng tác ra những bài khặp để làm vui, cho cuộc đời thêm ý nghĩa và là món ăn tinh thần của đồng bào. Hát khặp ca ngợi quê hương, bản mường bắt gặp khá phổ biến ở các bản của đồng bào Thái. Phần lớn nội dung lời hát diễn tả tình cảm, niềm yêu mến, tự hào của người dân nơi đây gắn bó với quê hương, bản mường. Vui sướng và hạnh phúc được sống trong bản mường giàu đẹp, với cảnh núi sông, đồng ruộng, nương rẫy tốt tươi, bõ công con người vất vả sớm hôm, hai sương một nắng. Lời khặp nhẹ nhàng, da diết, lúc bổng, lúc trầm với những câu hát giàu hình ảnh thiên nhiên như dòng sông, ngọn núi, cánh đồng, con chim, con cá, bông hoa đỏ nở khi trời nắng, bông hoa vàng nở khi mỗi sáng mai...

Hát khặp ca ngợi quê hương, bản mường và hát khặp ca ngợi công ơn của Đảng, Bác Hồ, ca ngợi sự nghiệp đấu tranh cách mạng và sự phát triển của đất nước... là những bài hát không dài, độ 30 - 60 câu dễ nhớ, dễ thuộc, phù hợp với tư duy, tình cảm và thẩm mỹ của mọi người, từ già tới trẻ, nhân lên trong lòng mỗi người tình cảm yêu thương, gắn bó, gắng công, chung sức làm cho bản mường ngày thêm tươi đẹp, hạnh phúc, ấm no.

Khặp Thái là loại hình dân ca đặc sắc mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa của đồng bào Thái tỉnh Thanh, phản ánh mọi cung bậc tình cảm của người Thái đối với quê hương, đất nước. Bảo tồn và phát huy khặp Thái cần phải kết hợp với hoạt động du lịch gắn với từng bản mường để cuốn hút du khách đến với Mường Ca Da, Mường Ánh, Mường Xia, Mường Trịnh Vạn... để được ngắm thác tình yêu Xuân Lẹ tung hoa giữa rừng, chèo thuyền đi trên hồ Cửa Đạt đêm trăng, nghe tiếng luống khua rộn rã vọng vang bản Thái Nam Xuân, vui hội Kin chiêng bản Lát, bản Ban, thưởng thức rượu cần và lời khặp diết da, tình tứ như níu hồn du khách để càng quý yêu, chung sức xây dựng bản mường ngày càng giàu đẹp.

Bài và ảnh: Hoàng Minh Tường