Đền thờ Phù Đổng Thiên Vương và Lễ hội Thánh Gióng ở Thanh Hóa

Ông Gióng đánh giặc cứu nước đã đi vào tâm thức văn hóa dân gian bằng hình tượng cao đẹp và kỳ vĩ. Lễ hội tôn vinh, tưởng nhớ người anh hùng làng Gióng đã đi vào đời sống tâm linh nhiều thế hệ người Việt. Và cũng không ngạc nhiên khi hội Gióng là một trong những lễ hội văn hóa dân gian tiêu biểu, được tổ chức UNESCO công nhận là di sản văn hóa nhân loại.

Châu thổ sông Hồng là cái nôi huyền thoại và Lễ hội Thánh Gióng. Sự phát triển của hội Gióng đã tạo nên một không gian văn hóa với những trung tâm:

- Làng Phù Đổng bên bờ sông Đuống, nơi có người “sinh ra chẳng nói chẳng cười trơ trơ”.

- Núi Châu Cầu thuộc bộ Vũ Ninh thời kỳ nước Văn Lang là “chiến trường” nơi ông Gióng đánh giặc mà dấu tích còn lưu lại là rất nhiều dấu chân ngựa.

- Sóc Sơn là vùng “trước núi” trong hệ thống núi sót của châu thổ sông Hồng, nơi Thánh Gióng sau khi đánh tan giặc đã cưỡi ngựa “thoát nợ trần hoàn lên tiên”.

Lễ hội Gióng đã đi vào tâm thức dân gian và được lưu truyền qua nhiều thế hệ: Ai ơi mùng chín tháng tư/ Không đi hội Gióng cũng hư mất đời (Ca dao).

Thần thoại về Thánh Gióng có nhiều lớp văn hóa. Điểm nhấn của sự tích ông Gióng chính là chi tiết nhuốm màu huyền thoại của cư dân nông nghiệp cổ - người anh hùng lớn lên “như thổi” nhờ lúa gạo của văn minh nông nghiệp lúa nước. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã khẳng định: Cái cốt lõi của sự thật lịch sử trong câu chuyện đầy chất thơ, chất mộng về người anh hùng làng Gióng là một trang sử vẻ vang chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam trong đó nổi bật lên chiến công của con em người dân thường. Với huyền thoại và hệ thống di tích, lễ hội đậm đà tính nhân văn, người anh hùng làng Phù Đổng tượng trưng cho các anh hùng Việt Nam chống giặc ngoại xâm.

Châu thổ sông Mã - xứ Thanh không phải cái nôi của huyền thoại và hội Gióng nhưng vùng đất phía Nam của nước Văn Lang này vẫn lưu truyền huyền thoại về Thánh Gióng và Phù Đổng Thiên Vương đã đi vào thần điện của người dân trong vùng.

Về cơ bản, truyền thuyết về Thánh Gióng được lưu truyền ở xứ Thanh có thể xem là dị bản của truyền thuyết Thánh Gióng ở châu thổ sông Hồng song một số chi tiết đã được “địa phương hóa” gắn với những hiện tượng tự nhiên vùng châu thổ sông Mã như:

Dấu chân người khổng lồ trên đất làng Còng Cháy ở xã Vĩnh An (huyện Vĩnh Lộc) chính là việc Thánh Gióng dậm chân nhảy qua sông Mã; bụi tre đằng ngà ở một số nơi trên đất Vĩnh Lộc được cho là ngựa Gióng phun lửa có màu xám như bị đốt; loại tre “mọc ngược” tại đồi Ông Thánh (huyện Hà Trung) được đời sau lý giải từ hành động ông Gióng nhổ tre đánh giặc, bụi tre rơi từ trên cao, cắm ngọn xuống đất thành ra “mọc ngược” và đáng kể nhất chính là địa danh núi Sóc ở Vĩnh Lộc (trùng với địa danh núi Sóc ở bộ Vũ Ninh) là nơi Thánh Gióng để lại áo giáp sắt rồi cùng ngựa sắt bay lên trời.

Thần điện về Thánh Gióng trên đất Thanh Hóa đáng kể nhất chính là đền thờ Đổng Thiên vương thần.

Sách Đại Nam Nhất Thống Chí (tập 2) cho biết: Đền Đổng Thiên vương thần ở làng Trịnh Điện (làng Chiềng, nay thuộc xã Định Hải). Điện thờ được xây dựng ở vị trí gần làng Trình Điện và làng Ái cận kề sông Mã, đối diện với di tích đồi Sóc bên kia sông. Theo lời truyền văn, điện Đổng Thiên Vương có quy mô khá lớn, phía trước có một khối tượng ngựa, tạc trong thế đang bay lên trời (mô típ phổ biến tại các di tích thờ Thánh Gióng). Căn cứ vào vật liệu kiến trúc còn lại, có thể nhận thấy điện thờ được xây dựng khá sớm, muộn nhất cũng được tạo dựng vào thời hậu Lê và đã được tu sửa nhiều lần.

Như các địa điểm tôn thờ ông Gióng ở các nơi khác. Lễ hội ở điện thờ Đổng Thiên vương thần được tổ chức vào đầu tháng tư (âm lịch), với các nghi lễ, diễn xướng tôn vinh Thánh Gióng, thu hút nhiều khách thập phương.

Cùng với lễ hội tôn vinh Phù Đổng Thiên vương còn có những tục lệ liên quan đến truyền thuyết Thánh Gióng đến nay vẫn tồn tại ở các làng Ái, làng Chiềng và các vùng lân cận.

Làng Ái và làng Chiềng có tục trồng cà, muối cà để cúng tế trong dịp lễ. Trong tâm thức người dân địa phương, trước khi ra trận, ông Gióng đã ăn hết ‘bảy nong cơm, ba nong cà".

Trò thổi cơm thi khá phổ biến trong đời sống văn hóa của cư dân nông nghiệp Việt Nam nhưng với các vùng thờ phụng Thánh Gióng, việc nấu cơm nhanh và ngon bắt nguồn từ tích xưa, người dân phải nấu cơm gấp để ông Gióng ăn đủ no. Một số làng còn lưu dấu tích ông Gióng nhổ tre đánh giặc vẫn có tục trồng tre vào đầu năm. Trong hệ thống trò chơi đầu năm tại một số làng ở vùng Yên Định có trò chơi quăng gậy tre - người nào “quăng tre” xa nhất là thắng cuộc.

Truyền thuyết, di tích, tín ngưỡng cùng lễ hội Thánh Gióng trên đất Thanh Hóa phản ánh sự thống nhất của lễ hội lịch sử truyền thống. Dẫu còn nhiều quan điểm chưa thống nhất song có thể khẳng định những “trầm tích văn hóa” có liên quan đến Thánh Gióng ở xứ Thanh đã góp phần tôn vinh những người anh hùng trong công cuộc chống giặc ngoại xâm, đồng thời góp phần làm phong phú di sản văn hóa phi vật thể truyền thống của dân tộc.

Trần Thị Liên