“Đường đi”, hay “Đường tắt”?; “Tối”, hay “Rối”?

Có một câu tục ngữ Việt hiện tồn tại ít nhất ba dị bản, được các nhà sưu tầm, biên soạn từ điển thu thập và giải nghĩa (chúng tôi nhấn mạnh những chỗ khác nhau để bạn đọc dễ theo dõi): Đường ĐI hay TỐI, nói dối hay cùng; Đường TẮT hay TỐI, nói dối hay cùng; và Đường TẮT hay RỐI, nói dối hay cùng.

- Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân) giải thích: “Đường ĐI hay TỐI, nói dối hay cùng Ý nói: kẻ nói dối một lúc nào đó sẽ bị lộ, không thể cứ tiếp tục dối mãi”.

- Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam (Vũ Dung-Vũ Thúy Anh-Vũ Quang Hào): “Đường ĐI hay TỐI, nói dối hay cùng” [Đường TẮT hay TỐI, nói dối hay cùng]. Nói dối quanh thì dễ bị lộ tẩy, bộc lộ bản chất xấu; Không nên nói dối”.

- Thành ngữ tục ngữ lược giải (Nguyễn Trần Trụ): “Đường ĐI hay TỐI, nói dối hay cùng: Đường đi mãi hay gặp trời tối, nói đến (sic) mãi thì hay gặp chỗ cùng. Cũng có người giảng: đi đường quanh quẩn thì hay gặp trời tối, nói dối quanh quẩn thì hay gặp chỗ cùng”.

- Từ điển tục ngữ Việt (Nguyễn Đức Dương): “Đường ĐI [?] hay TỐI [?]; nói dối hay cùng”. Câu này được Nhà ngữ học chú thích: “Chắc là TẮT và RỐI, chứ chẳng phải ĐI và TỐI, nhưng đã bị chép nhầm”, đồng thời hướng dẫn xem giải thích dị bản: “Đường TẮT hay RỐI; nói dối hay cùng: Đường TẮT là thứ lối đi rất hay làm rối trí những ai chưa thạo; nói dối là lối hành xử dễ đẩy kẻ nói dối tới bước đường cùng (một khi bị hỏi dồn)”.

- Tục ngữ lược giải (Lê Văn Hòe): “Đường đi hay tối, nói dối hay cùng: Đường đi mãi thì hay gặp trời tối, nói dối mãi thì hay gặp chỗ cùng, không còn nói dối được nữa. Cũng có người giảng thế này, đi đường quanh quẩn thì hay gặp trời tối, nói dối quanh quẩn thì hay gặp chỗ cùng”.

- Tục ngữ ca dao Việt Nam (Vũ Ngọc Phan) ghi nhận: “Đường ĐI hay TỐI, nói dối hay cùng”.

- Sách Tiếng Việt lý thú (Trịnh Mạnh-NXB Giáo dục) lại đưa ra dị bản: “Đường vòng hay tối, nói dối hay cùng: Đi đường vòng thì xa có khi trời tối mà chưa đến nơi. Nói dối thường gặp chỗ cùng, bế tắc không dối ai được nữa. Câu này khuyên ta nên đi đường thẳng, không đi ngang về tắt ý khuyên làm những việc quang minh và nói lời ngay thật”.

Như vậy, trong ba dị bản, thì dị bản đầu tiên “Đường ĐI hay TỐI, nói dối hay cùng” phổ biến hơn cả. Tuy nhiên, văn bản đúng của câu tục ngữ là: “Đường TẮT hay TỐI, nói dối hay cùng”, chứ không phải “đường ĐI hay tối”, hoặc “đường tắt hay RỐI”.

Về nghĩa đen, đường tắt là con đường gần, nhưng quanh co, nhỏ hẹp (có khi cuối cùng là đường cụt), nên dễ dẫn đến chỗ bế tắc, trở ngại, không tìm thấy lối ra (tối). Bởi vậy, nếu không vì gần, thì không ai chọn con đường tắt để đi cả (Chẳng thiêng ai gọi là thần, đường ngang ngõ tắt chẳng gần ai đi - Tục ngữ). Ngược lại với con đường tắt, đường tối, là con đường sáng, đường quang rộng rãi (đường thẳng, đường chính)(1).

Nguyễn Đức Dương đã có cơ sở khi đưa ra nghi ngờ “Chắc là TẮT và RỐI, chứ chẳng phải ĐI và TỐI, nhưng đã bị chép nhầm”. Tuy nhiên ông đề xuất thay “hay tối” bằng “hay rối”, theo chúng tôi không cần thiết, vì “hay tối” mới chính xác. “Tối” trong câu tục ngữ được hiểu là không thấy đường đi nữa, tức lâm vào đường cùng, đường cụt, hết đường. Trong khi “rối trí” không có nghĩa là lâm vào bước đường cùng, không có lối thoát. Theo đây, trái nghĩa với đường tối là đường sáng (như: Đường quang không đi, đâm quàng bụi rậm, thì quang ở đây có nghĩa là sáng; đường quang là con đường sáng, đường lớn.

Tục ngữ Hán cũng có câu Đạo nhi bất kính nghĩa là Đi đường, chớ nên theo lối tắt; Tiệp kính quẫn bộ nghĩa là Đường tắt có lúc sẽ khiến bước chân trở nên lúng túng (chữ kính có nghĩa là đường tắt, lối tắt). Tục ngữ Tày lại đưa ra lời khuyên, Chiếu rải không ngay ngắn không ngồi; đường khuất nẻo vắng vẻ không đi (Vủc bố chính bố nẳng, tàng lẳc lặm bố pây); “Đi tối lạc đường; nói dối hay cùng (Pây đăm lạc tàng phuối viàng hay chủn)(2).

Thành ngữ, tục ngữ thường có nhiều dị bản đồng nghĩa cùng tồn tại và có giá trị sử dụng như nhau. Tuy nhiên, trong 3 dị bản nêu trên, thì Đường tắt hay tối, nói dối hay cùng, là dị bản chính xác nhất.

Như vậy, nghĩa bóng câu tục ngữ là: đi đường không nên lựa chọn con đường tắt, mà cứ con đường thẳng, đường cái, đường sáng, đàng hoàng mà đi, sẽ không bao giờ hết lối, hoặc gặp phải đường cụt (Hiểu rộng hơn là không nên nóng vội, lựa chọn cách làm tắt, dễ dẫn đến bế tắc, dở dang, có khi còn lâu hơn cách làm theo lối thông thường); cũng như thẳng thắn, trung thực, thì sẽ không bao giờ lâm vào thế cùng, bế tắc (không biết giải thích ra sao về hành động việc làm gian dối của mình).

Hoàng Tuấn Công

(1)- Nhóm Vũ Dung có ghi nhận dị bản Đường TẮT hay TỐI..., nhưng tiếc rằng các tác giả chỉ đưa vào phần tham khảo, xem như là một dị bản không phổ biến.

(2)- Từ điển thành ngữ, tục ngữ dân tộc Tày(Triều Ân-Hoàng Quyết - NXB Văn hóa dân tộc-1996).